Pojęciem dzikie pszczoły określamy wszystkie gatunki pszczół z nadrodziny Apoidea z wyjątkiem pszczoły miodnej. Termin ten nie ma znaczenia w systematyce biologicznej, stosowany jest potocznie.
W Polsce żyje ponad 470 gatunków dzikich pszczół, zgrupowanych w sześciu rodzinach: lepiarkowate (Colletidae), miesierkowate (Megachilidae), pszczolinkowate (Andrenidae), pszczołowate (Apidae), smuklikowate (Halictidae), spójnicowate (Melittidae). Na świecie stwierdzono około 20 000 gatunków, ale wiele prawdopodobnie nie zostało jeszcze zbadanych.
Pomimo znacznej liczby prac, dane o rozmieszczeniu i składzie gatunkowym pszczół w Polsce są niepełne. Wynika to głównie z nierównomiernego zbadania poszczególnych części kraju, ponadto występowanie wielu gatunków wykazanych dawniej wymaga potwierdzenia. Dotychczasowe informacje o pszczołach w Polsce pochodzi w dużej mierze z prac powstałych przed półwieczem lub jeszcze wcześniej. Trudności identyfikacyjne sprawiły, że szczególnie w przeszłości popełniano wiele błędów. [1]
Specjaliści i niewybredni oblatywacze
Pszczoły silnie związane są z kwiatami. Czerpią z nich pokarm zarówno dla siebie, jak i potomstwa. Ze względu na różnorodność gatunków dzikich pszczół, także stopień przywiązania do określonych rodzin czy konkretnych roślin jest różny.
Wśród dzikich pszczół są gatunki, które korzystają z kwiatów roślin należących do różnych rodzin, dzięki czemu mogą być aktywne przez dłuższy czas w roku. Jednak są też takie, które wyspecjalizowały się w zbieraniu pyłku z jednego gatunku lub rodzaju rośliny i są zależna od pory jego kwitnienia, np. murarka nakamionka (Hoplitis anthocopoides) korzystająca z kwiatów żmijowca.
Jak wyglądają dzikie pszczoły
Dzikie pszczoły bardzo różnią się wyglądem, kolorem, wielkością (od kilku milimetrów do nawet 3 cm). Niektóre można pomylić z osami, niektóre są włochate jak misie a jeszcze inne – zupełnie łyse. Mimo znacznych czasami różnic ciężko je zidentyfikować i wskazana jest pomoc specjalisty.
Kiedy i gdzie możemy spotkać dzikie pszczoły
Dzikie pszczoły możemy spotkać od wiosny do później jesieni. Jednak ich skład gatunkowy w tym czasie zmienia się i inne gatunki obserwujemy wiosną, a inne latem. Niektóre gatunki występują przez cały okres wegetacyjny, ponieważ pojawia się ich drugie pokolenie.
Dzikie pszczoły występują w różnych siedliskach. Muszą być jednak spełnione warunki: obecność miejsc gniazdowania, wystarczająca ilość pokarmu, a także (w przypadku niektórych gatunków) dostępność materiału do budowy gniazda.
Miejsca gniazdowania
Większość pszczół dzikich gniazduje w ziemi. Niektóre pszczoły wybierają do tego płaskie tereny nieporośnięte roślinnością, inne strome skarpy lub martwe drewno, puste łodygi czy otwory w drewnie.
Są też gatunki, które zaskakują sposobem życia, zakładając gniazda jedynie w muszlach czy wykładając miejsca lęgu płatkami kwiatów.
Pszczolinka małogłowa (Andrena barbilabris) gniazduje w ziemi 
Murarka muszlówka (Osmia aurulenta) – zakłada gniazdo w muszlach ślimaków 
Maleńka rożyca błękitnawa (Ceratina cyanea) zakładająca gniazda w suchych łodygach 
Murarka żmijowcowa (Hoplitis adunca) zakładająca gniazda w pustych łodygach, wydrążonych chodnikach w drewnie 
Porobnica drewniarka (Anthophora furcata) gniazduje w samodzielnie drążonych chodnikach w drewnie 
Murarka nakamionka (Hoplitis anthocopoides) tworzy gniazda z gliny i piasku na głazach 
Żywicówka osowata (Anthidiellum strigatum) buduje gniazda z żywicy i przytwierdza je do łodyg, drzew, kamieni i in. 
Porobnica wiosenna (Anthophora plumipes) gniazdująca w gliniastych ziemiach, skarpach 
Murarka makowa (Hoplitis papaveris) zakłada gniazda w ziemi i wykłada je platkami maku
Cykl życia dzikich pszczół
Większość dzikich pszczół żyje samotnie, tzn. samice samodzielnie budują gniazda bez pomocy osobników tego samego gatunku. W Polsce tylko trzmiele (Bombus spp.) i niektóre gatunki z rodziny smuklikowatych (Halictidae) prowadzą społeczny tryb życia. Dlatego też często możemy spotkać się z innym pojęciem określającym dzikie pszczoły – pszczoły samotne.
Ponieważ dzikie pszczoły żyją zaledwie kilka tygodni, samica po wygryzieniu się zostaje zapłodniona przez czekające już na nią samce i od razu rozpoczyna budowę nowego gniazda. Samce nie biorą udziału w budowie gniazda, czy opiece nad potomstwem. Swoje życie spędzają aktywnie na poszukiwaniu chętnych do kopulacji samic.
Wygląd gniazd wewnątrz
Podstawowym elementem gniazd dzikich pszczół jest komórka lęgowa, zamykana po zaopatrzeniu gniazda mieszaniną pyłku z nektarem i złożeniu jaja. Larwa zjada pyłek, a następnie przędzie kokon.
Cały rozwój pszczoły przebiega wewnątrz komórki gniazdowej. W zależności od gatunku pszczoły komórki lęgowe budowane są w pustych łodygach roślin, ziemi, martwym drewnie, na głazach i in. Nowe pokolenie samic i samców zimuje przeważnie jako poczwarki i wychodzi na wiosnę przyszłego roku i cykl się powtarza.
Materiały używane do budowy gniazda i zamknięcia gniazd
Pszczoły, w zależności od gatunku i sposobu gniazdowania, zamykają wejście do gniazda gliną, przeżutych części roślin, kawałków liści, gliny, piasku, małych kamieni, wydzielin gruczołów lub żywicy drzewnej, a niektóre wykładają gniazdo wyciętymi kawałkami maku!
Jak śpią dzikie pszczoły?
Dzikie pszczoły są nieaktywne w nocy oraz deszczowe, chłodne i zbyt upalne dni. Większość samic dzikich pszczół chroni się w niedokończonych gniazdach pilnując zasobów pyłku oraz potomstwa przed nieproszonymi gośćmi. Samce często muszą szukać schronienia na noc, np. w dzwonkach i innych kwiatach, w otworach w ziemi lub drewnie, w szczelinach, trzymające się żuwaczkami części roślin, albo śpiące grupowo.
Pszczoły kukułki
Jedna czwarta dzikich pszczół to pszczoły pasożytnicze. Są to pszczoły-kukułki, które same nie budują komór lęgowych, natomiast specjalizują się w wykorzystywaniu obcych gniazd do hodowania własnego potomstwa. Pszczoły kukułki wykorzystują sytuację, gdy właścicielka gniazda szuka pyłku i umieszczają jajo w komórce lęgowej. Larwy kukułki żywią się pyłkiem zamiast larw żywiciela, które po wykluciu umierają po prostu z głodu. Pszczoły pasożytnicze często odwiedzają te same rośliny, co ich pszczoły żywicielskie. Przykładami pszczół-kukułek są: ścieski (Coelioxys), nęczyny (Sphecodes), czy koczownice (Nomada).
Co zagraża dzikim pszczołom?
Oprócz kurczenia się miejsc oferujących bazę pokarmową, chemizacji rolnictwa, coraz mniej jest siedlisk, w których miałyby one odpowiednie miejsca gniazdowania. Inne pszczele powody to konkurencja o pokarm, mała liczba osobników, specyficzne wymagania dotyczące gniazdowania.
Dzikie pszczoły mają niski wskaźnik reprodukcji. Przeciętna liczba komórek lęgowych budowanych przez jedną samicę wynosi od 10 do 30. Biorąc pod uwagę śmiertelność larw z powodu grzybów, pasożytów, jakości pyłku, bark dostępu pożywienia, wydłużające się okresy zlej pogody mogą znacząco wpływać na populację gatunku na danym obszarze.
Ze strony człowieka: przeznaczanie jałowych gleb pod budowę, likwidacja zadrzewień śródpolnych, sadzenie obcych gatunków roślin (nieprzydatnych lub wręcz szkodliwych dla dzikich pszczół i lokalnego ekosystemu), rozwój rolnictwa wielkoobszarowego. A przede wszystkim niszczenie cennych przyrodniczo siedlisk.
Czym różni się dzika pszczoła od pszczoły miodnej?
Pszczoła miodna jest pszczołą hodowlaną – gniazduje w ulu i produkuje miód. Jest gatunkiem społecznym, co oznacza, że organizuje się w zbieraniu pokarmu, karmieniu potomstwa czy obronie gniazda. Potrafi latać na duże odległości.
Dzika pszczoła nie produkuje miodu. Może dlatego nie dostrzegamy jej udziału w zapylaniu. Jest krótkodystansowcem. W Polsce mamy ok. 470 gatunków dzikich pszczół. Nie mieszkają one w ulach. Gnieżdżą się w ziemi, starym drewnie, pustych łodygach. Zdecydowana większość to gatunki samotne. Mogą mieszkać blisko siebie, ale nie tworzą zorganizowanych społeczeństw. Każda pszczoła samotnie dba o swoje gniazdo i potomstwo. Dzikie pszczoły są również świetnymi zapylaczami. W naszym kraju w sadownictwie wykorzystywana jest z powodzeniem, np. murarka ogrodowa.
Zarówno pszczoły miodne, jak i pszczoły dzikie potrzebują do życia kwitnących roślin.
Jak my możemy pomóc dzikim pszczołom?
Z pewnością potrzeba rozwiązań globalnych, które są bardzo ważne, jednak nie powinniśmy zapominać o znaczeniu ogródków przydomowych, które mogą stanowić oazy dla dzikich zapylaczy. Takie działania uczą wrażliwości na otaczającą nas przyrodę i wspierają lokalnie występujące gatunki pszczół.
Przede wszystkim warto siać rodzime gatunki roślin. W środowisku mamy mnóstwo zapylaczy i są to nie tylko pszczoły, ale też muchówki, grzebaczowate, osowate i in., wśród których również znajdują się zagrożone gatunki. One również skorzystałyby z pozytywnych zmian. W dzisiejszych czasach, często, nie będąc świadomymi swojego niebagatelnego wpływu na środowisko, ulegamy modzie na przystrzyżone trawniki, tuje, wyłożone kostką brukową obszary. Sprawiamy, że ogrody stają się pustyniami pokarmowymi dla pszczół.
Warto postawić na różnorodność. Im bardziej zróżnicowane są rośliny, tym więcej gatunków dzikich pszczół ma szansę z nich skorzystać. Zrezygnujmy z form hodowlanych roślin, które często nastawione są na wygląd (wypełnione kwiaty), a nie na dawanie pszczołom pokarmu. Zobaczmy, jakie dzikie gatunki roślin możemy spotkać w naszej okolicy i wysiejmy w naszym ogrodzie. Taki ogród nie wymaga dużej opieki, gdy mamy rośliny żyjące w Polsce w naturze.
Nie niszczmy siedlisk pszczół. Starajmy się też stwarzać warunki gniazdowania w swoich ogrodach.
Źródła i dodatkowa lektura:
- Banaszak i in., Zagrożenia i perspektywy ochrony owadów błonkoskrzydłych (Hymenoptera). Wiadomości entomologiczne, 18, Supl. 2: 177-211. Poznań 2000.
Na tytułowym zdjęciu miesierka niedopaska (Megachile versicolor).
Oznaczenie owadów:
Darek Ogrodnik
