Miesierki (Megachile) – pszczoły wycinające liście

Zdarza się, że w naszych ogrodach, miejskich parkach, na spacerach, zauważamy okrągłe nacięcia na liściach. Mogą być one dziełem miesierek Megachile – pszczół, które są mistrzami w sztuce budowania gniazd używając do tego kawałków samodzielnie wyciętych liści. Gdzie szukać tych pszczół i miejsc, by obserwować je wycinające liście? Jak wygląda budowa takiego gniazda i jak rozróżnić czy liść wycinany był przez miesierki, a nie innego owada? W tym artykule wybierzemy się na poszukiwanie tych niezwykłych pszczół.

Miesierki – informacje ogólne i gniazdowanie

W Polsce do tej pory stwierdzono ok. 20 gatunków miesierek (Megachile). Są to pszczoły samotne, co znaczy, że każda samica tworzy własne gniazdo, które prowiantuje i składa w nim jaja. Niektóre miesierki mają określone wymagania, jak np. miesierka wielka Megachile maritima preferująca piaszczystą glebę, jednak można przyjąć, że gatunki z tego rodzaju są dość elastyczne w wyborze miejsc gniazdowania. Komórki gniazdowe tworzone z fragmentów liści ułożone są zwykle liniowo (jedna za drugą) i budowane: w tunelach w drewnie, w samodzielnie kopanych tunelach w ziemi, wygryzanych korytarzach w martwym drewnie, w szczelinach, pęknięciach ziemi, pod kamieniami, w suchych murkach, pionowych pomocach gniazdowych, pustych łodygach. Dlatego też miesierki mogą czasem założyć gniazda w domkach dla owadów. Zdarza się, że wykopują tunele w doniczkach balkonowych. Czasami na mail redakcyjny przychodzą zdjęcia „doniczkowych pszczół” i jak dotąd zawsze okazuje się nią miesierka ziemna Megachile willughbiella.

Odwiedzane rośliny

Szukając pszczół wycinających liście zwróćmy uwagę na obszary bogate w roślinność, ponieważ oprócz miejsc gniazdowania miesierki potrzebują także pokarmu dla siebie i swojego potomstwa. Znaczna część polskich gatunków tego rodzaju odwiedza szeroką gamę roślin, jednak wśród nich znajdziemy również kilka gatunków wyspecjalizowanych, np. miesierka dwuzębna Megachile ericetorum zbierającą pyłek tylko z bobowatych. Tutaj wypada wspomnieć, że jest to wyjątkowa miesierka, ponieważ komórki gniazdowe buduje nie z liści, a z gliny i żywicy.

Samce miesierek

Samce pojawiają się przeważnie wcześniej niż samice. Rozpoznać możemy je po końcowych segmentach odwłoka, które są lekko zakrzywione. W przeciwieństwie do samic nie posiadają żądła, a także mają widocznie dłuższe czułki. Samce żyją krócej niż samice, nie uczestniczą w budowaniu gniazd czy opiece nad lęgiem, nie są przywiązane do określonych kwiatów roślin w poszukiwaniu dla siebie pokarmu, a ich głównym celem jest dążenie do kopulacji z partnerką. Niektóre gatunki miesierek wykazują terytorializm i zachowują się podobnie jak, np. makatka zbójnica Anthidium manictatum. Patrolują kępy kwitnących roślin, na których mogą spotkać samice, atakując przy tym inne owady i samce swoje gatunku. Dotyczy to głównie gatunków dużych i silnych, jak np. miesierka wielka.

Miesierki – pszczoły wycinające liście

Samice miesierek do budowy gniazd używają fragmentów liści wycinanych z różnych roślin: brzozy, wierzby, dębu, dzikiej róży, tarniny, derenia i in. Niektóre gatunki wykorzystują także płatki kwiatów, np. miesierka różówka Megachile centuncularis. W trakcie wycinania liścia pszczoły zwijają go na bieżąco pod sobą i transportują do gniazda w locie. Często zanim pszczoła odleci dalej, przysiada na chwilę na kawałku liścia w nasłonecznionym miejscu.

Filmy prezentujące proces wycinania

Na filmach zobaczyć można proces wycinania liści przez miesierki:

Jak wyglądają nacięte przez miesierki liście?

Liście nacinane przez miesierki mają charakterystyczne ubytki w kształcie okrągłym i owalnym. Czasem zdarza się, że pszczoła korzysta z jednego liścia kilka razy i wtedy nie jest to takie oczywiste, jednak naszą uwagę powinny zwrócić wyraźne i precyzyjne ślady cięcia. Wycięte w ten sposób fragmenty służą pszczołom do budowy komórek gniazdowych, które pokażę w kolejnym akapicie.

Tutaj jeszcze chciałabym zwrócić Waszą uwagę na różne rozmiary nacięć. Na prezentowanym poniżej skanie liści niektóre ubytki w liściach stworzyła miesierka białogonka (wielkość 9-10 mm), a niektóre – miesierka wielka (wielkość 14-15 mm). Chociaż może te różnice w wielkości ciała pszczół wydają się nam niewielkie, to w skali owadziego świata są ogromne.

Budowa komórki gniazdowej

Z wyciętych kawałków liści pszczoła buduje komórki gniazdowe układane przeważnie liniowo (jedna za drugą). W jednej komórce rozwija się jedna pszczoła. Kawałki liści wyściełają wnętrze gniazda i sklejane są ze sobą przez samicę-matkę za pomocą soku wydzielanego przez żucie brzegów liści z dodatkiem śliny, a w przypadku niektórych gatunków także przez użycie nektaru. Komórkę skleja także larwa w niej się rozwijająca, przędąc kokon. Poszczególne komórki gniazdowe oddzielane są od siebie okrągłymi kawałkami liści, dlatego łatwo je rozdzielić.

Jak już wspominałam, samica do budowy ścianek bocznych wycina owalne fragmenty liścia, a do zamknięcia komórki – okrągłych. Poniżej na zdjęciu zaprezentowane są fragmenty odklejone od komórki gniazdowej i przykład nacięć na liściu.

Poniżej zaprezentowana jest rozłożona komórka gniazdowa miesierki, gdzie widoczne są składające się na nią wycięcia owalne i okrągłe. Zwróćcie uwagę, ile lotów musi wykonać pszczoła do budowy takiej komórki, w której rozwija się jej jeden potomek. Każdy fragment to przecież jeden lot! Dzikie pszczoły żyją krótko, a do tego jeszcze dochodzą loty po pokarm dla larw, przecinane niekorzystnymi warunkami pogodowymi. Każdy taki lot to gniazdo pozostawione bez opieki, ale również i ryzyko dla pszczoły, że padnie ofiarą np. jakiegoś drapieżnika.

Poniżej na zdjęciu prezentowany jest obrany z liści kokon miesierki, który ma barwę brązową.

Budowa gniazda

Mając za sobą już budowę najmniejszego elementu składającego się na gniazdo, przejdźmy od szczegółu do ogółu i zobaczmy, jak wygląda całe gniazdo. Poszczególne komórki gniazdowe układane jedna za drugą budowane są w szczelinach, otworach, pustych przestrzeniach. Poniżej prezentowane są otwarte gniazda miesierek, które założyły gniazda w rurkach w domku dla owadów.

Jak widać gniazda różnią się między sobą, jednak ze względu na to, że ich budowa zależy od wielu warunków (dostępnych materiałów, pogody, miejsca gniazdowania) uważam, że trudno znaleźć śmiałka, który mógłby bezbłędnie bez hodowli, tylko po wyglądzie gniazda, określić gatunek. Chociaż są różne cechy charakterystyczne, np. miesierka lucernówka Megachile rotundata do budowy gniazda wykorzystuje przeważnie miękkie liście roślin zielnych, a miesierka różówka Megachile centuncularis zamyka gniazda wieloma krążkami, czasem nawet kilkudziesięcioma, to jednak jest to zbyt mało, by bezbłędnie i z całą pewnością wytypować gatunek.

Wygląd komórek różni się w zależności od miejsca gniazdowania

Poniżej na zdjęciu obok komórek wyjętych z rurek zaznaczone są strzałką te, które zostały zbudowane w szczelinie. Różnią się one od pozostałych, ponieważ pszczoła dodatkowo buduje zewnętrzną warstwę ochronną. Wygląd komórek w gniazdach zakładanych w ziemi zamieszczam pod artykułem w „Źródła i dodatkowa lektura” w punkcie pierwszym.

Zamknięcia gniazd

Miesierki po zbudowaniu komórek gniazdowych przeważnie zamykają swoje gniazda. Niektóre wycinają krążki i układają je luźno w gnieździe, inne żują liście na papkę i przyklejają do niej fragmenty liści.

Jesienią liście tracą swoją zieloną barwę i zamknięcia gniazd w domku wyglądają zjawiskowo.

Pasożyty gniazdowe

Domki dla owadów nie są dobrym miejscem do gniazdowania dla miesierek i chyba one same o tym wiedzą unikając raczej skupisk pszczół. Przynajmniej tak jest u mnie. Wybierają do tego raczej wszelkiego rodzaju szczeliny, pojedyncze patyki z miękkim rdzeniem ukryte w trawie. W domku często stają się ofiarami Melittobia acasta, które pasożytują na różnych gatunkach pszczół, w ciągu roku mogąc mieć nawet kilka pokoleń i zniszczyć całe gniazdo przechodząc i pasożytując jedną komórkę po drugiej. Te małe, milimetrowe błonkówki wejdą wszędzie, a liściaste zapory nie są dla nich przeszkodą.

W pobliżu gniazd miesierek obserwować możemy pszczoły-kukułki z rodzaju ścieska Coelioxys podrzucające swoje jaja.

Na zakończenie

Miesierki nie przestają mnie zadziwiać. Mogłabym godzinami patrzeć na ten cud natury. Pytaniem otwartym pozostaje, czym kierują się w wyborze określonych liści na drzewie, ponieważ potrafią sprawdzać je kilkukrotnie zanim zdecydują się na rozpoczęcie cięcia. Mam zebrany materiał dotyczący preferencji i wyboru roślin do tworzenia papki roślinnej, ale ze względu na dość obszerny temat, myślę, że opublikuję już po sezonie. Tymczasem cieszmy się tymi chwilami. Życzę pięknych obserwacji wycinających liście miesierek.

Dziękuję Darkowi Ogrodnikowi za pomoc w oznaczaniu miesierek 🙂

Źródła i dodatkowa lektura

1. Zdjęcia gniazd miesierki znalezionej w doniczce. Ładnie pokazane, jak wygląda gniazdo w ziemi: https://www.rosybee.com/blog/2020/6/leafcutter-bee-nesting-in-plant-pot
2. P. Westrich: Wildbienen Deutschlands, Stuttgrat 2018.
3. H. Wiesbauer, Wilde Bienen: Biologie – Lebensraumdynamik am Beispiel Österreichs – Artenporträts, Stuttgart 2017.
4. Bryan N. Danforth, Robert L. Minckley, and John L. Neff, The Solitary Bees: Biology, Evolution, Conservation, 2019.
5. Scheuchl E., Willner W, Taschenlexikon der Wildbienen Mitteleuropas, Wiebelsheim 2016.