Makatka zbójnica (Anthidium manicatum)

Nazywana jest też makatką zwyczajną, ale nazwa ta nie pasuje do niej, bo nie jest zwyczajną makatką. Samiec to rozbójnik i zawadiaka ze skłonnościami do romansów, którego terytorializm i zachowanie daje duże pole do ciekawych obserwacji tego gatunku. Ze względu na znaczną ekspansję na terytorium rodzimym i nierodzimym gatunek ten nazywany jest najszerzej rozpowszechnioną dziką pszczołą. Dzisiejszą bohaterką jest makatka zbójnica (Anthidium manicatum).

Jak rozpoznać makatkę zbójnicę (Anthidium manicatum)

* Dział dotyczący oznaczania przygotowany przez Darka Ogrodnika, który oznacza żądłówki na Dzikich zapylaczach. Sekcja ta ma na celu ułatwienie amatorskiej obserwacji pszczół.

Terytorializm samców makatki zbójnicy (Anthidium manicatum)

Samce wygryzają się później niż samice lub w tym samym czasie, co jest raczej rzadkością u pszczół samotnych. Wykazują zachowania terytorialne, patrolując źródła pyłku i nektaru, na które wpuszczają jedynie samice swojego gatunku. Nie są jednak przywiązane cały czas do jednego tylko terytorium, mogą założyć nowe miejsca patrolu w oddaleniu nawet kilkuset metrów.

Makatka zbójnica zgodnie ze swoją nazwą jest agresywnym rozbójnikiem. Nie tylko przepędza, ale też atakuje inne pszczoły oraz samce tego samego gatunku, którzy odwiedzają patrolowane przez nią terytorium.

Samce na szóstym tergicie po obu stronach odwłoka posiadają duże zęby, a na ostatnim segmencie trzy zęby, które są bardzo twarde. Broń ta podczas ataku na inne pszczoły potrafi znacznie uszkodzić lub czasem też nawet (rzadziej) zabić intruza.

Rozwiązłe życie

Zobaczyć kopulujące makatki to nic trudnego. Zarówno samce, jak i samice są bardzo rozwiązłe i mogą kopulować wielokrotnie przez całe swoje życie. Tym bardziej, że wygryzają się równocześnie i żyją równie długo. Samce patrolujące swój rewir ciągle nękają odwiedzające ich terytorium samice, zmuszając je do kopulacji. Samica może przyjmować samców jednego po drugim w odstępie kilkudziesięciu sekund. Jeden samiec może kopulować cztery razy w ciągu pięciu minut! Z badań wynika, że samce, które kopulują późno (po innych samcach), mają większą szansę na potomstwo. Wyrostki na odwłoku, służące makatkom do obrony, prawdopodobnie wykorzystywane są przez nie również do przytrzymywania samicy podczas kopulacji.

Gniazdowanie

Makatka zbójnica (Anthidium manicatum) gniazduje w już istniejących zagłębieniach lub otworach w drewnie, wydrążonych łodygach roślin, szczelinach murów, metalowych rurkach. Pod względem gniazdowania jest bardzo plastyczna, jednak rzadko zajmuje otwory w rurkach trzcinowych czy bambusowych w domkach dla owadów.

Badania wykazały, że samice mają tendencję do budowania gniazd na wysokich stanowiskach, co może mieć na celu zminimalizowanie narażenia gniazda na pasożyty i drapieżniki.

Wycinanie materiału roślinnego

Jako przedstawiciel miesierkowatych (Megachilidae) makatka zbójnica (Anthidium manicatum) wykorzystuje materiały do budowy gniazda. W przypadku tego gatunku jest to kutner roślinny. Miejsca gniazdowania i źródła pożywienia lub materiałów do budowy gniazd są czasami oddalone od siebie o 100 m i więcej.

Samice wykorzystują żuwaczki do pobierania włosków z łodyg i liści różnych roślin. Następnie zwijają je w kulkę i transportują pod sobą do gniazda. Wewnątrz tunelu gniazdowego rozwijają kulkę i wykładają nią ścianki komórki gniazdowej. Każdą komórkę zaopatrują pyłkiem (transportowanym na szczoteczce brzusznej) i nektarem, po czym składają jajo i zamykają. W jednym gnieździe samica tworzy kilka komórek.

Do budowy gniazda wykorzystują włoski roślinne: czyśćca wełnistego i kosmatego, kocanek, dziewanny, a nawet latających nasion topoli.

Jak wewnątrz wygląda gniazdo wyłożone takim materiałem, można zobaczyć tutaj, a poniżej film prezentujący pobieranie włosków roślinnych przez makatkę.

Impregnacja gniazda

Ciekawi mnie zawsze wybór określonych materiałów przez pszczoły do budowy gniazda. Dlaczego, np. murarka makowa (Hoplitis papaveris) preferuje płatki maku? Jakie znaczenie ma korzystanie z tego budulca? Nie zostało to dotąd wyjaśnione. Jednak makatka zbójnica (Anthidium manicatum) uznawana za gatunek inwazyjny na kontynentach, na które została przypadkowo wprowadzona, doczekała się dokładnych badań. Okazało się, że korzysta z jeszcze jednego materiału, a mianowicie wydzieliny z włosków roślinnych, którą nakłada na komórki gniazdowe. Korzysta przy tym z innych roślin niż te, z których pobiera włoski do budowy gniazda. Wykorzystuje wydzielinę np. z lwich paszczy czy pelargonii. Komórki gniazdowe pokryte tą wydzieliną w trakcie badań były mniej podatne na spasożytowanie przez Monodontomerus obscurus czy Melittobia acasta.

Zamykanie gniazda

Po zakończeniu budowy komórek gniazdowych dla potomstwa i wyłożeniu ich włoskami roślin, samica zamyka gniazdo. Używa do tego drobnych kawałków ziemi, łodyg, kamieni, suchych roślin, a czasami samego kutneru roślinnego. Poniżej zobaczyć można jak wygląda proces zamykania gniazda i transport materiałów do budowy zatyczki. Obserwowane przeze mnie makatki założyły gniazda w opuszczonych gniazdach porobnicy wiosennej (Anthophora plumipes) w przygotowanej przeze mnie konstrukcji z gliny i piasku.

Wygląd zamknięcia gniazda

Poniżej galeria prezentująca różne zamknięcia gniazda makatki zbójnicy (Anthidium manicatum).

Jakie kwiaty dla makatki zbójnicy (Anthidium manicatum)

Opisywana przeze mnie pszczoła odwiedza wiele kwiatów, głównie bobowatych i jasnotowatych. Żeby zaprosić ją do ogrodu warto posiać takie rośliny, jak np. komonica zwyczajna, cieciorka pstra, lucerna, różne gatunki czyśćców, szałwia muszkatołowa, naparstnice.

Wpływ makatki na inne pszczoły

Serdecznik to niezwykła roślina, na której wieczorem lubię oglądać wiszące niczym bombki na choince trzmiele. W tym sezonie opowiadałam Asi, że trzmiele zostały z tej rośliny zupełnie wypędzone przez makatkowych samców.

Makatka zbójnica pochodzi z Europy, Azji i Afryki Północnej, została jednak przypadkowo sprowadzona w połowie zeszłego stulecia do Ameryki Północnej, gdzie została uznana tam za gatunek inwazyjny. W związku z zajmowaniem tam coraz to nowych terytoriów, przeprowadzono badania na temat przejmowania roślin przez makatkę zbójnicę i wpływu na inne gatunki pszczół. Sprawdzono, jak obecność makatki zbójnicy wpływa na trzmiele i wykazano, że makatka konkuruje z tymi pszczołami o zasoby, przepędzając z grup kwitnących roślin. Jednak badanie dowodziło też, że trzmiele potrafiły zrekompensować straty, znajdując inne miejsca żerowania. W krajach, gdzie makatka zbójnica została przypadkowo zawleczona, zwraca się uwagę na jej konkurencyjność i agresję wobec pszczół rodzimych, wskazując na potrzebę dokładnych badań.

Pasożyty

Jak wiele dzikich pszczół, tak i makatka zbójnica (Anthidium manicatum) ma swoją pszczołę-kukułkę, która podrzuca jej swoje jaja i jest nią szmeronia ciemnoskrzydła (Stelis punctulatissima).

Na zakończenie – moje spotkania z makatką zbójnicą (Anthidium manicatum)*

*Ostatnio trafiłam na obrazek-mem – tu przetłumaczony, tu – oryginał. Ubawił mnie on przeogromnie, ale też był powodem decyzji, by swoje osobiste uwagi na temat opisywanych pszczół, czy „przygód” zamieszczać na końcu, dbając o zdrowie Szanownych Czytelników 🙂

Makatki to pszczoły ciepła i pięknej pogody (latają od 16 st. C). W czasie upałów samce lubiły siadać na mojej skórze, aby wraz z potem wchłonąć zawarte w niej sole. Nie obserwowałam takiego zachowania u innych gatunków pszczół, które u makatki jest tak częste. Raz jedynie miałam przyjemność przyglądać się porobnicy drewniarce (Anthophora furcata), która pobierała pot z mojej dłoni.

Samce podczas siadania na skórze miały tendencje do podwijania odwłoka, dzięki czemu miałam okazję przekonać się, jak twarde i drapiące są wyrostki odwłoka.

Ciekawa była obserwacja samicy, gdy pewnego dnia siedziałam z pszczołami od wczesnego chłodnego rana, stąd obok mnie leżała bluza. Jedna z makatek podleciała do niej i z zainteresowaniem zaczęła czegoś szukać. Mimo „kutnerowej” struktury bluzy nie zdecydowała się pobrać materiału do budowy gniazda i wkrótce odleciała.

Żeby było jak w memie, opowiem o moim dzieciństwie :)) Moja Babcia w ogródku miała zawsze lwie paszcze i jako dziecko bardzo lubiłam kwiaty tej rośliny naciskać i otwierać. Udawałam wtedy, że roślina „mówi”. Nadal lubię tę roślinę i nadal przy niej dobrze się bawię! Naciskam ją czasami, 😉 ale najlepszą zabawą jest podglądanie, czy dany owad będzie miał wystarczającą siłę, by rozchylić kwiat i wejść do środka. Makatka zbójnica zdaje test lwiej paszczy :))

Pozostaje mi tylko życzyć samych pogodnych spotkań z makatką zbójnicą 🙂 Choć jest rozbójnikiem – dla ludzi jest łagodna i nie wykazuje agresji. Z pewnością możemy liczyć na mnóstwo przyjemności z jej obserwacji.

Oznaczenie żądłówek: Darek Ogrodnik

Źródła i dodatkowa lektura

1. Comba L, Corbet SA, Hunt L, Warren B., Flowers, nectar and insect visits: Evaluating British plant species for pollinator-friendly gardens, Annals of Botany, 1999: 369-383.
2. Gibbs J, Sheffield CS., Rapid range expansion of the wool-carder Bee, Anthidium manicatum (Linnaeus) (Hymenoptera: Megachilidae), in North America, Journal of the Kansas Entomological Society 82 (1), 2009: 21-29.
3. Severinghaus, Lucia L.; Kurtak, Barbara H.; Eickwort, George C., The reproductive behavior of Anthidium manicatum (Hymenoptera: Megachilidae) and the significance of size for territorial males, Behavioral Ecology and Sociobiology, 1981: 51–58
4. Wirtz, P.; Kopka, S.; Schmoll, G., Phenology of two territorial solitary bees, Anthidium manicatum and A. florentinum (Hymenoptera: Megachilidae), Journal of Zoology, 228 (4), 1992: 641–651.
5. Lampert, P., Pasternak, V., Brand, ‘Late’ male sperm precedence in polyandrous wool-carder bees and the evolution of male resource defence in Hymenoptera, Animal behaviour, 2014, 90, 211-217.
6. Starks P.T., Reeve H.K., Condition-based alternative reproductive tactics in the wool-carder bee, Anthidium manicatum, Ethol. Ecol. Evol. 11, 1999, 71–75.
7. Strange J, Koch J, Gonzalez V, Nemelka L, Griswold T, Global invasion by Anthidium manicatum (Linnaeus) (Hymenoptera: Megachilidae): assessing potential distribution in North America and beyond, Biological Invasions 13 (9), 2011.
8. Eltz, Thomas; Küttner, Jennifer; Lunau, Klaus; Tollrian, Ralph, Plant secretions prevent wasp parasitism in nests of wool-carder bees, with implications for the diversification of nesting materials in Megachilidae, Frontiers in Ecology and Evolution, 2, 2015.
9. P. Westrich: Wildbienen Deutschlands, Stuttgrat 2018.
10. H. Wiesbauer, Wilde Bienen: Biologie – Lebensraumdynamik am Beispiel Österreichs – Artenporträts, Stuttgart 2017.
11. Heiko Bellmann, Błonkówki. Przewodnik entomologa, Warszawa 2011.