Miesierkowate (Megachilidae) to pszczoły, które fascynują mnie ze względu na wykorzystywanie różnorodnych materiałów do budowy gniazda i zróżnicowane miejsca do gniazdowania. Opowiadałam Wam już o pszczołach wykładających miejsca lęgowe kawałkami wyciętych liści, kutnerem, a także płatkami kwiatów. Tym razem przyjrzymy się kilku gatunkom z rodzaju murarka Osmia, wykorzystującym papkę roślinną do budowy gniazd.
Murarki (Osmia) – informacje ogólne
W Polsce do tej pory stwierdzono około dwudziestu gatunków murarek. Są to pszczoły samotne, co oznacza, że każda samica tworzy własne gniazdo, które sama prowiantuje i składa w nim jaja. Murarki gniazdują w pustych otworach, tunelach, szczelinach, przestrzeniach, np. pomiędzy kamieniami, w murze, w chodnikach w drewnie wydrążonych przez inne owady, a niektóre nawet w samodzielnie wygryzionych tunelach w korze drzew, albo pustych muszlach ślimaków. Najbardziej znane są synantropijne gatunki murarek, które możemy spotkać w swoich ogrodach i chętnie zajmują gniazda w domkach dla owadów, jak, np. murarka ogrodowa Osmia bicornis i murarka rogata Osmia cornuta. Wspomniane gatunki budują przegrody i zamknięcia gniazd z gliny, jednak większość naszych krajowych murarek używa do budowy papki roślinnej.
Jak pszczoły wykorzystują papkę roślinną?
Budowa żuwaczek gatunków wykorzystujących papkę roślinną umożliwia im wycinanie i zgniatanie kawałków roślin w celu wytworzenia pulpy. Taki materiał wykorzystywany jest przez rożne murarki w podobny sposób, jednak może różnić się szczegółami w zależności od gatunku, a także miejsca założenia gniazda.
Gatunki murarek, które zakładają swoje miejsca lęgu w tunelach, np. takich jakie oferujemy im w domkach dla owadów, budują gniazda liniowo (jedna komórka za drugą). Gdy gniazdo ma odpowiednią średnicę tworzą wtedy jedynie ścianki oddzielające poszczególne komórki. Dla przypomnienia, jak przeważnie wygląda to w domku dla owadów: pszczoła buduje tylną ściankę w rurce, prowiantuje pyłkiem i nektarem, składa jajo i zamyka komórkę. Po czym proces powtarza się. Po zbudowaniu wystarczającej liczby komórek pszczoła zamyka gniazdo. W przypadku omawianych gatunków – z papki roślinnej. Jak wygląda takie gniazdo, można zobaczyć na zdjęciach poniżej.
Wyjątkowa w budowaniu gniazda jest murarka rzepakowa Osmia brevicornis, która nie buduje ścianek oddzielających komórki. Wypełnia całą przestrzeń tunelu mieszaniną pyłku i nektaru, więc jej potomstwo dorasta razem, żywiąc się wspólnie przygotowanym przez ich matkę pokarmem. Papka roślinna służy jedynie do zamknięcia gniazda.
Ciekawym gatunkiem jest murarka skalna Osmia mustelina, która może zakładać gniazda w szczelinach, zagłębieniach skał. Zobaczcie zdjęcie ciekawego gniazda tego gatunku ukrytego pomiędzy płytkami, które zostało zamieszczone na forum Le Monde des insectes (zobacz zdjęcia). Pszczoła wykorzystując szczelinę, ponieważ nie miała możliwości wykorzystania istniejących ścianek (jak to czynią gatunki gniazdujące w domku), zbudowała samodzielnie pełne komórki z papki roślinnej.
Papki roślinnej używają również gatunki pszczół zakładające gniazda w pustych muszlach ślimaków. Część z nich pokrywa powierzchnię muszli drobnymi kawałkami roślin. Gniazda zamykane są papką roślinną, a w spiralnych tunelach muszli budowane są komórki gniazdowe przedzielone ściankami z również z tego materiału.
Z jakich roślin pobierana jest papka roślinna?
Gdy znajdujemy się w miejscu, gdzie dostępnych jest wiele struktur zapewniających gniazdowanie i rosną pięciorniki Potentilla spp., to jeżeli rzucimy w ich kierunku kamieniem, jest wysokie prawdopodobieństwo, że trafimy w tyłek jakąś pszczołę wycinającą liście na papkę, albo zbierającą pyłek. Może trochę przesadzam, ale pięciorniki są nie tylko rośliną pokarmową wielu gatunków pszczół (m.in. dla wyspecjalizowanej pszczolinki pięciornikowej Andrena potentillae – którą miałam szczęście obserwować w Dziurze w zeszłym roku), ale również materiałem do budowy gniazda dla licznej grupy murarek.
Wśród roślin wymienianych [1] jako źródło materiału budowlanego są: właśnie pięciornik Potentilla, poziomka Fragaria, róża dzika Rosa canina, krwiściąg Sanguisorba, z których korzystają takie gatunki jak: pseudomurarka jastrzębcowa Hoplitis claviventris, murarka czerwonawa Osmia andrenoides, murarka muszlówka O. aurulenta, murarka ostrożeniówka O. leaiana , murarka kolczasta O. spinulosa, murarka wysmukła O. parietina, murarka miodunkowa O. pilicornis i murarka dwubarwna O. bicolor. A także murarka borówczanka O. uncinata [2]. Z moich obserwacji jeszcze: murarka skalna O. mustelina i murarka rzepakowa O. brevicornis.
W cytowanych pracach rozważane są jakieś specjalne właściwości roślin z tej rodziny. Mnie zastanawia, czy nie jest to kwestia wyboru roślin zawierających drobne włoski, które oczywiście mogą posiadać jakieś specyficzne właściwości. Włoski te widać nie tylko przy uszkodzeniu liścia, ale także, gdy przyjrzymy się zamknięciom gniazd pszczół w zbliżeniu.
Wśród podawanych roślin pojawia się też ślaz zaniedbany Malva neglecta, ja natomiast obserwowałam pszczoły pobierające materiał ze ślazu dzikiego, o czym opowiadałam w artykule, pt. Projekt Ślaz: wycinanie, odpoczynek, konkurs, śledztwo. Pszczół pobierających papkę można szukać też na innych roślinach, jak: farbownik lekarski, mak, lucerna, komonica.
Każdy liść jest odpowiedni?
Jak na razie tajemnicą pozostaje, jaki jest klucz doboru gatunku rośliny, z której pszczoły pobierają materiał. Tym, co jeszcze zwróciło moją uwagę, jest poszukiwanie przez pszczoły odpowiedniego miejsca pobierania materiału na konkretnej roślinie. Czym się kierują? Czy w ogóle czymkolwiek się kierują?
Gdy obserwuję pszczoły pobierające materiał, ciekawe jest to, że podlatując do liścia czasem z niego rezygnują i wybierają inny. Niekiedy wybierają liście blisko ziemi, stare, pożółkłe, a czasem wybierają liście młode i zielone.
Kolorowe gniazda
Przyglądając się kolorom zamknięć gniazd murarek trudno wyrokować czy pobieranie liści zielonych lub pożółkłych jest intencjonalne. Czy chodzi o kamuflaż, czy też o wilgotność i strukturę wytworzonej papki? Pszczoły często używają dodatkowo też innych materiałów, np. rdzenia czarnego bzu czy trzciny.
W temacie wyboru koloru liści dość ciekawa była moja obserwacja murarki muszlówki Osmia aurulenta, gdzie wyraźnie było widać, że pszczoła preferowała określony kolor papki. Gniazdo zamykane było najpierw papką zieloną, po czym otwór końcowy zamknięty został papką brązową. Następnie całe zamknięcie zostało pokryte pulpą w kolorze brązowym.
Zebrałam materiał prezentujący proces budowy zamknięć paru gniazd muszlówki, może za jakiś czas uporządkuję to i pokażę. Tymczasem poniżej na zdjęciach zwracają uwagę gniazda całkowicie zamknięte jedynym kolorem papki w kolorze brązowym, bez użycia świeżych liści na żadnym z etapów. Od czego to zależy? Nie wiem. Zauważalna była jedynie preferencja używanego koloru liści.
Na zakończenie, czyli notatki wysmarowane papką
Jak widać, wiele zagadek jest jeszcze do rozwiązania. Jeżeli ktoś nie miał okazji jeszcze obserwować pszczół zbierających tego typu materiał, to podrzucam parę wskazówek, jak szukać pszczół pobierających papkę roślinną. Najważniejsze, to znaleźć siedlisko, gdzie gatunki te występują (papki używają nie tylko murarki Osmia, ale również niektóre gatunki z rodzaju pseudomurarka Hoplitis). Wiele gatunków tu przedstawionych nie jest trudnych do odnalezienia, ponieważ są pospolite i często zakładają gniazda w domkach dla owadów.
Drugie, to poszukiwania roślin, z których prawdopodobne jest, że mogą zebrać materiał: róża dzika, pięciorniki (!), farbownik lekarski, maki, ale też koniczyna czy lucerna. Ja w poszukiwaniach kieruję się włoskami na roślinach. Siadam w jednym miejscu i czekam. Zawsze coś się dzieje, więc nie jest to zmarnowany czas. Jak nie pszczoła z papką, to jest szansa na obserwowanie czegoś innego 😉 Szukam też uszkodzeń na liściach, ponieważ pszczoły powracają do miejsca, z którego pobierały materiał.
Trzecie. To skupienie się na liściach, a nie na kwiatach, bo łatwo przeoczyć małą pszczołę. Ze względu na to, że ostatnio pogorszył mi się wzrok, zauważyłam, że mój mózg przestawił się w międzyczasie na dźwięki, co zmieniło trochę moje poszukiwania. Często wspomagam się słuchem. Gdy pszczoły podlatują nisko do liści, ich skrzydła wydają inny dźwięk. Do tego widoczny jest inny ruch, jakby podlatywanie. Mnie to kojarzy się ze skakaniem żabki z listka na listek. Brzmi to wariacko, ale mam nadzieję, że obrazowo. Dołączam też filmik.
Czwarte. Sylwetka. Pszczoła pobierając materiał podwija odwłok. Poza ta jest bardzo charakterystyczna i możemy mieć pewność, że nie jest to odpoczywający osobnik. W tym roku dostrzegłam na liściu farbownika pszczołę zwiniętą w kłębek wyglądającą z daleka jak murarka ogrodowa. Ze względu na to, że murarka ogrodowa używa gliny, musiał to być inny gatunek. Gdy dotarłam na miejsce było za późno na zdjęcie. Ponieważ akcja działa się w Dziurze, to rozpaliły się we mnie emocje, że może to być wymarzony przeze mnie gatunek – murarka skalna Osmia mustelina. I pewnie podejrzewacie, czego szukałam w następnych dniach z wypiekami na twarzy. I znalazłam!
Życzę pięknych obserwacji w nadchodzącym sezonie i wszystkiego dobrego w Nowym Roku. Jeżeli będziecie mieli jakieś fajne obserwacje, to chętnie je zobaczę.
Pozdrawiam cieplutko
Kasia
Źródła i dodatkowa lektura
- Andreas Müller, Henning Richter, Dual function of Potentilla (Rosaceae) in the life history of the rare boreoalpine osmiine bee Hoplitis (Formicapis) robusta (Hymenoptera, Megachilidae), November 2018, Alpine Entomology 2(2).
- Andreas Müller, Rainer Prosi, Stewart Taylor, Henning Richter, Mike Herrmann, Urs Weibel, Unique nesting biology of Osmia (Melanosmia) uncinata, a Palaearctic osmiine bee specialized on thick-barked conifers (Hymenoptera, Megachilidae), July 2020Alpine Entomology 4:157-171.
- Heiko Bellmann, Błonkówki. Przewodnik entomologa, Warszawa 2011.
- Scheuchl E., Willner W, Taschenlexikon der Wildbienen Mitteleuropas, Wiebelsheim 2016.
- Westrich P. , Wildbienen Deutschlands, Stuttgrat 2018.
- H. Wiesbauer, Wilde Bienen: Biologie – Lebensraumdynamik am Beispiel Österreichs – Artenporträts, Stuttgart 2017.
