Czyściec błotny – Stachys palustris L.

Informacje ogólne

Nazwa gatunku: czyściec błotny (Stachys palustris L.)
Okres kwitnienia: lipiec-wrzesień; pożytek późnoletni
Pokarm: pyłek i nektar
Stanowisko: słoneczne
Gleba: wilgotna, żyzna

Moja znajomość z czyśćcem błotnym zaczęła się skromnie. Spotkałam dwa egzemplarze w czasie spaceru i pamiętam, że bardzo się ucieszyłam, że wreszcie nasze drogi się skrzyżowały. Namiętnie utrwalałam to spotkanie na zdjęciach, łaskawie przyleciał też trzmiel rudy, aby zapozować mi na kwiatach czyśćca. Za co byłam mu wtedy bardzo wdzięczna. Nie spodziewałam się, że za parę lat trafię do czyśćcowego raju.

Charakterystyka

Czyściec błotny jest byliną, dumnym członkiem wspaniałej rodziny jasnotowatych (Lamiaceae). Jego naturalnym siedliskiem są brzegi rowów, stawów, wilgotne zarośla i łąki. Zdarza mu się również być niepożądanym gościem upraw roślin okopowych. Pokrojem sięga do 80 cm.

U tego gatunku wiele się dzieje pod ziemią. Roślina jest geofitem. Jest to jedna z form życiowych roślin – spędzają one niekorzystny okres w organach podziemnych – kłączach, bulwach, cebulach. Przystosowały się one do przetrwania poprzez magazynowanie substancji odżywczych w swoich podziemnych strukturach. Kłącza i rozłogi czyśćca rosną sobie tuż pod powierzchnią gruntu. Tam na końcu rozłogów u schyłku sezonu, jesienią, wyrastają bulwy pędowe. To one u początków następnego roku wegetacji są miejscem, z którego roślina się odnawia. Marzec jest miesiącem, gdy pojawiają się części nadziemne rośliny. W czerwcu osiąga pełnię biomasy, a w lipcu rozpoczyna kwitnienie.

Łodyga, prosta, wzniesiona, bywa pokładająca się w dolnej części. Jak to często u czyśćców bywa pęd czterokanciasty i owłosiony. Liście nakrzyżległe, podługowato lancetowate, brzeg karbowano piłkowany. U dołu liście na krótkich ogonkach, u góry siedzące. Blaszka owłosiona, nasada nieznacznie sercowata, końcówka zaostrzona.

Kwiaty w kolorze lilowo-różowym, rzadko białe, zebrane w nibyokółki do 10 sztuk, ale zwykle po 4-6. Wyrastają w kątach podsadek, niemal bez szypułek. Korona wargowa, dola warga z trzema łatkami na niej wzory, żyłkowania, górna warga mniejsza, wysklepiona. Rurka kwiatu długości 7 mm, wewnątrz pierścień włosków.

Owad robi różnicę

Jest rośliną owadopylną, ale także samopylną. Gdy zawiązuje owoce dzięki owadom, dojrzewa ich aż 90%, a gdy owoce powstają dzięki samopylności rozwija się ich jedynie 44%. W rozprzestrzenianiu nasion może brać udział woda, czyli ma miejsce wodosiewność (hydrochoria). Zbadano, że nasiona zachowują zdolność do unoszenia się na wodzie stojącej – 134 dni, a w wodzie płynącej – 83 dni.

Wróg u bram

Czyściec choć jeszcze występujący pospolicie jest zagrożony obecnością inwazyjnego niecierpka gruczołowatego (Impatiens glandulifera). Zajmują podobne tereny, jednak niecierpek okazał się bardziej przekonywujący w przyciąganiu zapylaczy. Badania wykazały, że niecierpek ma bardzo wysokie tempo produkcji cukru nektarowego i jest ono znacznie wyższe niż u czyśćca. Przez co rywalizację o zapylacza wygrywa niecierpek, a jego presja (także liczna produkcja nasion) wypiera naszą rodzimą roślinę. W sąsiedztwie niecierpka plon nasion czyśćca był mniejszy o 25% w stosunku do skupisk, gdzie niecierpek nie konkurował z czyśćcem.

Czyściec w raju

Miniony rok pod względem spotkań z roślinami terenów wilgotnych był wyjątkowy. Zwłaszcza krwawnica pospolita (Lythrum salicaria) i właśnie czyściec błotny wybitnie obrodziły. Widok różowych łanów krwawnicy, czyśćca był spektakularny i bajeczny. A cóż tam się pszczelo działo, niesamowity ruch. Na czyśćcach niepoliczalne ilości trzmieli i pszczół samotnych o długich języczkach. Trzmiele rude (Bombus pascuorum), trzmiele szare (Bombus veteranus), trzmiele rudoszare (Bombus sylvarum), trzmiele kamienniki (Bombus lapidarius), trzmiele ogrodowe (Bombus hortorum) wyglądały na zachwycone ;). Mam nadzieję, że jeszcze kiedyś będzie mi dane zobaczyć ponownie taką scenerię.

Może tylko jeszcze dorzucę na koniec do rozważenia fakt, że czyściec błotny podoba się nie tylko mnie, gdyż bywa sadzony nad oczkami wodnymi jako roślina ozdobna. Jeśli ktoś lubi obserwować trzmiele, ta roślina mu to z pewnością zagwarantuje. Kolega zaś donosi, że „Czyściec błotny można łatwo rozmnażać przez sadzonki pędowe umieszczone w wodzie, 100% ukorzenienia.”

Czyściec błotny, jakie pszczoły go odwiedzają:

Pszczoły przylatujące po pyłek: Anthophora borealis, Anthophora furcata (porobnica drewniarka), Anthidium manicatum (makatka zbójnica), Rophites quinquespinosus (wigorczyk włochaty)

Literatura:

1. Biological Flora of the British Isles: Stachys palustris L.
2. Kłosowscy G. S., Rośliny wodne i bagienne, Wydawnictwo Multico.
3. Lipiński M., Pożytki pszczele. Zapylenie i miododajność roślin, Wydawnictwo Sądecki Bartnik.
4. Westrich P., Wildbienen Deutschlands, Stutgart 2018