| Wszystkie gatunki trzmieli mają wiele cech wspólnych oraz podobny cykl rozwojowy. Dlatego opisaliśmy biologię trzmieli w osobnym artykule Z biologii trzmieli. Zaś w opisach dotyczących poszczególnych gatunków będziemy się skupiać na cechach charakterystycznych danego gatunku lub przedstawimy jakiś ciekawy atrybut, który dany gatunek dobrze ilustruje. |
Trzmiel kamiennik należy do jednych z bardziej rozpowszechnionych gatunków trzmieli w naszym kraju i cieszy oko już od wczesnej wiosny.
Charakterystyka
| Nazwa gatunkowa: | Trzmiel kamiennik (Bombus lapidarius) |
| Rodzina: | pszczołowate (Apidae) |
| Rodzaj: | trzmiel (Bombus) |
| Status: | w Polsce jak i Europie pospolity i rozpowszechniony, kategoria LC na Czerwonej liście europejskich pszczół oraz HHR jako gatunek bardzo potencjalnie zagrożony zmianami klimatycznymi |
| Siedlisko: | gatunek spotykany na większości siedlisk naturalnych i antropogenicznych zapewniających odpowiednią bazę pokarmową oraz miejsce na założenie gniazda; obserwuje się pewną preferencję do terenów w okolicy lasów |
| Pojaw: | przełom marca/kwietnia-wrzesień |
| Gniazdowanie: | głównie pod kamieniami lub różnymi strukturami je przypominającymi, w odpowiednio dużych szczelinach, pod ziemią w opuszczonych norach gryzoni oraz w budkach lęgowych dla ptaków |
| Długość języka: | średniojęzyczkowy |
| Odwiedzane rośliny: | z rodziny astrowatych (Asteraceae), np. chaber łąkowy, oset kędzierzawy z rodziny bobowatych (Fabaceae), np. komonica zwyczajna, przelot pospolity z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae), np. kocimiętka właściwa z rodziny krwawnicowatch (Lythraceae), np. krwawnica pospolita z rodziny ogórecznikowatych (Boraginaceae), np. żmijowiec zwyczajny z rodziny selerowatych (Apiaceae), np. mikołajek płaskolistny |
| Warto wiedzieć: | Trzmiel kamiennik ma swojego sobowtóra w świecie muchówek, to trzmielówka łąkowa Volucella bombylans. Jej plan to oszukać drapieżników, że jest kamiennikiem i ma straszne żądło 😉 |
Zamiłowanie do koloru żółtego
Dla trzmieli kolor wydaje się być jednym z kluczowych czynników przy wyborze kwiatów. W końcu trzeba się jakoś zdecydować, w którym kierunku udać się po wylocie z gniazda oraz przy których roślinach warto się zatrzymać. Zwłaszcza, kiedy tych wyborów dokonuje się po raz pierwszy. Przypuszcza się, że młode osobniki kierują się kluczem koloru, ponieważ w ten sposób łatwiej odróżnić jest kwiaty od pozostałych mijanych przez nie przedmiotów. W czasie zdobywania doświadczenia uczą się one i są w stanie powiązać konkretny kolor z ilością pyłku i nektaru. Oraz zaczynają wykazywać pewne preferencje dotyczące koloru kwiatów.
Spędzając dużo czasu w terenie przy odrobinie szczęścia można samemu poczynić pewne obserwacje. Zdarza się czasem, że na fragmencie naszej garderoby w kolorze niebieskim, fioletowym, różowym czy żółtym przysiądzie na chwilę niedoświadczony trzmiel myląc nas z kolorową łąką. Motyle zaś wybiorą plecak, czy czapkę z daszkiem noszące ślady potu albo po prostu, przysiądą na naszej skórze pokrytej warstwą mikroelementów gotowych do spijania.
Wszystkie pszczoły, w tym trzmiele, oczywiście widzą w innym spektrum światła niż ludzie – nadfioletowym. Oznacza, to że nie widzą koloru czerwonego, ale za to dużo szerszą gamę kolorystyczną w zakresie kolorów: żółty, niebieski, nadfioletowy oraz dla nas niewidocznych – niebieskozielonym, „fiolecie pszczelim”, „purpurze pszczelej” oraz ich licznych wariantach różniących się nasyceniem i odcieniem.
Trzmiel kamiennik jest „kolorowym” odmieńcem. Gdy większość trzmieli wybiera kwiaty w kolorach od fioletów przez niebieskie po różowe, on jest zwykle wierny żółci. I preferencja ta dotyczy zarówno samic i samców. Z tego względu warto w ogrodach sadzić żółte kwiaty, które nadadzą mu „ciepłego” wyglądu, a tym samym sprawią trzmielom kamiennikom dużą radość 😉
Trzmiel kamiennik – gnieździ się pod kamieniami?
Jak wskazuje nazwa gatunkowa, matki kamiennika często zakładają gniazda pod kamieniami. Mogą być to kamienie różnej wielkości – od wielkich głazów będących wzmocnieniem różnego rodzaju konstrukcji po stosy niezbyt dużych kamieni polnych. Ponadto ich zainteresowanie wzbudzają także różnego rodzaju szczeliny zapewniające odpowiednią ilość miejsca, ponieważ gniazda budowane przez ten gatunek są obszerne z dużą liczbą osobników. Trzmiel ten jest znany jako pierwszorzędny gospodarz i budowniczy. Gniazda są bardzo dobrze zorganizowane i solidnie zbudowane. Posiadają woskowe sklepienie wzmacniające strukturę gniazda i jednocześnie stanowiące zapas wosku, który wykorzystywany jest m.in. do budowy komórek dla larw. Zakładanie gniazda pod kamieniami, to także lepsza ochrona przed atakiem drapieżników, m.in. borsuków Meles meles, lisów Vulpes vulpes czy trzmielojadów Pernis apivorus.
Siedlisko skrojone pod trzmiela kamiennika 
Niekiedy zdarza się jednak, że trzmiele kamienniki zbudują gniazdo w opuszczonej norze gryzoni. Nie jest ono tak dobrze chronione przed atakiem drapieżników, jak założone pod kamieniami. Tutaj rozkopane przez borsuka gniazdo kamienników
Kamiennik doskonałym przykładem mimikry u zwierząt
Mimikra jest rodzajem adaptacji, którą wytworzyły zwierzęta. Polega na upodobnieniu się barwą, deseniem, kształtem ciała lub innymi cechami do innych organizmów w celu uniknięcia ataku ze strony drapieżnika. Wyróżniamy dwie odmiany tej adaptacji – müllerowską oraz batesowską. Bohater dzisiejszego artykuły świetnie wpisuje się w obydwie.
Trzmiel różnobarwny (Bombus soroeensis) 
Trzmiel sześciozębny (Bombus wulfrenii)
Mimikra müllerowska polega na upodobnianiu się do siebie zwierząt zdolnych do obrony – wyposażonych w mechanizmy obronne – żądła, toksyny. Gdy upodobniające się do siebie gatunki mylone są ze sobą przez drapieżniki, mniejszy procent osobników obu gatunków ginie. W Polsce znajdziemy kilka gatunków trzmieli wyglądem przypominających trzmiela kamiennika właśnie. Są to trzmiele: wielkooki Bombus confusus, różnobarwy czarny Bombus soroeensis proteus, rudonogi Bombus ruderarius, zmienny czarny Bombus humilis, sześciozębny Bombus wulfrenii.
Trzmiel alpejski (Bombus alpinus) 
Bombus xanthopus endemiczny gatunek dla Korsyki
Miecz obosieczny
Ponadto podobny do trzmiela kamiennika jest też trzmielec czarny Bombus rupestris. W tym przypadku inny jest motyw przyjęcia zbliżonej kolorystyki. Upodobnienie się ma za zadanie zwieść kamienniki, które są gospodarzami dla tego gatunku pasożyta gniazdowego. W całej Europie i na świecie znajdziemy więcej przykładów trzmieli wyglądem przypominających znany nam dobrze wzorzec barwny – czarny owad z rudym zakończeniem odwłoka.
Mimikra batesowska zaś polega na upodobnieniu się gatunków bezbronnych do form posiadających mechanizmy obronne. Strategia ta pozwala zniechęcić potencjalne drapieżniki do ataku na ofiary, które stosują drobne „oszustwa” – podszywanie się na przykład pod zwierzęta mogące boleśnie użądlić. Wzorzec barwny, jaki posiada trzmiel kamiennik, jest często powielany w wyglądzie całkowicie bezbronnych owadów, które mogą w trakcie ataku posiłkować się jedynie ucieczką.
Trzmielówka łąkowa, poniżej trzmiel kamiennik 
Trzmielówka łąkowa 
Trzmielówka łąkowa
Typowe ubarwienie
Młoda matka trzmiela kamiennika (Bombus lapidarius) przed zimowlą 
Stara matka trzmiela kamiennika (Bombus lapidarius) po zimowli 
Samica – robotnica (Bombus lapidarius) 
Samiec trzmiela kamiennika (Bombus lapidarius)
Siedlisko naturalne i półnaturalne
Literatura:
- Pawlikowski T. 1999. Przewodnik terenowy do oznaczania trzmieli i trzmielców Polski, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
- Ruszkowski A. Żak B. 1969c. Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze trzmieli z podrodzaju Hortorobombus Vogt. Pamiętnik Puławski, 37: 359-384.
- Rasmont et al. 2015. Climatic Risk and Distribution Atlas of European Bumblebees. Biorisk 10 (Special Issue).
- Rasmont et al. 2021. Bumblebees of Europe and neighbouring regions. N.A.P. Editions.
- Goulson D. 2012. Bumblebees. Behaviour, ecology and conservation. Oxford University Press.
