Są takie poziomki rosnące na pewnej górce. O samej górce już wspominałam, proponując, by historię o niej przeczytać głosem Krystyny Czubówny. Nie wiem jednak, czy opowiadałam już o poziomkach, które ją porastają. To najcudowniejsze poziomki na świecie. Wiosną ich kwiaty przyciągają całe rzesze pszczół, latem natomiast rodzą przepyszne nadowoce.
Tej wiosny, siedząc wśród kwitnących poziomek i przełykając ślinę na samą myśl o letnim zapachu nagrzanych słońcem owoców, obserwowałam rożycę błękitnawą (Ceratina cyanea). Pomyślałam wtedy, że w Opowieści tysiąca i jednego badyla powinna znaleźć się opowieść o tym gatunku oraz o opiece dwurodzicielskiej u pszczół. Teraz przejdę do realizacji tej wiosennej myśli…
Kilka słów wstępu o rożycy błękitnawej
Rożyca błękitnawa wyłamuje się stereotypom i daleko jej do wyglądu typowej pszczoły. Jest mała, łysa, z metalicznym pobłyskiem. Gniazduje w samodzielnie wydrążonych tunelach w łodygach roślin, np. jeżyn. Obie płcie zimują jako osobniki dorosłe, często wspólnie w jednym tunelu, a do kopulacji dochodzi dopiero wiosną. To tylko krótki wstęp, bo szerzej opisuję ją tutaj.
Zagraniczna kuzynka – Ceratina nigrolabiata
Kilka lat temu opublikowano ciekawe informacje dotyczące bliskiej kuzynki rożycy błękitnawej — pszczoły Ceratina nigrolabiata. Badania ujawniły niezwykle rzadkie u owadów zachowanie, a mianowicie opiekę biparentalną (sprawowaną przez oboje rodziców). Charakterystyczny dla tego gatunku jest podział pracy: samiec strzeże gniazda, podczas gdy samica zajmuje się jego zaopatrywaniem.
Najciekawszy według mnie okazał się fakt, że średnio zaledwie 10% potomstwa w gnieździe należało do stróżującego samca, co sugeruje, że pełnił on rolę ojczyma (w jednym gnieździe znajdowano nasienie pochodzące od trzech ojców). A także to, że samce tego gatunku żyją dłużej niż samce innych gatunków z tego rodzaju (cyanea, cucurbitina). Kiedy samica była usuwana z gniazda, samce porzucały swoją wartę, co dowodzi, że ich głównym celem nie jest opieka nad larwami, a kopulacja z partnerką.
Usunięcie samca miało istotne znaczenie dla produktywności gniazda i wiązało się ze zmniejszoną liczbą lotów żerowych samicy, a także zmniejszył się czas spędzany przez samicę poza gniazdem. Ochrona lęgu, korzystna dla samicy i ogólnej produktywności gniazda, była przypadkowym wynikiem stróżowania partnerki. Obecność samca pozwalała na odstraszanie intruzów, np. mrówek próbujących dostać się do gniazda (te drapieżne owady były wymieniane jako najpoważniejsze zagrożenie dla potomstwa pszczół tego gatunku).
A dlaczego pilnowanie samicy jest tak ważne? Ponieważ gatunek ten kopuluje wielokrotnie, nic dziwnego więc, że strzegący gniazda samiec liczy, że i jemu się poszczęści, a stróżując zwiększa szansę na ojcostwo.
Wróćmy do „naszej” rożycy błękitnawej Ceratina cyanea
Podobnie jak w przypadku jej zagranicznej kuzynki, samce rożycy błękitnawej również można zaobserwować, jak wyczekują przy wejściu do gniazd znajdujących się w łodygach z miękkim rdzeniem. Często obserwuję kopulacje, gdy samica jest częściowo ukryta w tunelu gniazda. Gdy zbliża się zagrożenie, samiec może odlecieć, a samica schować się do wnętrza wydrążonego tunelu.
Obecność samca przy wejściu do gniazda z pewnością pełni funkcję odstraszającą. Niejednokrotnie byłam świadkiem, jak sama jego obecność sprawiała, że potencjalny intruz rezygnował z prób splądrowania gniazda.
Obecność samców rożycy błękitnawej (Ceratina cyanea) krążących przy gnieździe z pewnością pomagała odstraszyć pasożytnicze błonkówki, takie jak zadziorki (Gasteruption spp.).
Zadziorki zachowywały ostrożność na widok samców stojących przy wejściu do gniazda.
Zdarzało się, że samiec spadał na zadziorka z impetem i pasożyt odlatywał. Zobaczmy to na zdjęciu:
Albo samiec siedząc wewnątrz gniazda, wychodził z niego kontrolując sytuację. Tu dobrze widać na filmie:
Drapanie, skrobanie, dotykanie…
Wróćmy jeszcze do zagranicznej kuzynki. Badacze zauważyli, że samica Ceratina nigrolabiata, aby wejść do gniazda, drapie samca po odwłoku (metasomie). To zachowanie jest prawdopodobnie formą komunikacji lub sygnałem, który pomaga samicy uzyskać dostęp do gniazda, gdy wejścia strzeże samiec.
U naszego krajowego gatunku nie udało mi się zauważyć, jak samica drapie samca, ale zaobserwowałam za to, jak samiec drapie samicę 😉 Skrobanie samicy być może stanowi zachętę do kopulacji, na co mogłoby wskazywać ułożenie ciała samca. Niestety podczas filmowania przerwałam kochankom. Zamieszczam film obrazujący jak to wygląda.
Oczywiście moje obserwacje są wyrywkowe i trudno z nich wnioskować o opiece obu rodziców. Samce nie były znakowane przez co nie można stwierdzić, czy stróżowały przy jednym gnieździe, czy też odwiedzały równocześnie kilka.
Jeszcze żądłówkowo-biparentalna ciekawostka
Opiekę obojga rodziców zaobserwowano również u zagranicznych gatunków węgarników (Trypoxylon spp.).
Na zakończenie – Poziomkowy kalendarz
Każdy rok jest niby inny, ale w gruncie rzeczy taki sam. Pojawiają się określone rośliny, a ja wiem, czego będę na nich wypatrywać. Wiosną siadam przy poziomkach i patrzę na ich kwiaty. Koczuję, by zobaczyć na nich koczownice. Mrużę oczy wpatrując się w błyszczące smukliki złotawe. W końcu doczekuję się rożyc, by zachwycić się ich oczami.
Po plecach wędrują mi wiosenne promienie słońca (rośliny rosną na południowej górce), a w myślach czuję już zapach poziomek, który unosi się po okolicy latem. Z ich liści latem korzystają miesierki, które wycinają je do budowy swoich gniazd. Dlatego, ilekroć siedzę przy poziomach, nucę piosenkę, o której już wspominałam. Może Wam też będzie się ona teraz przypominać przy poziomkach 😉
Życzę udanych obserwacji u schyłku sezonu!
Źródła i dodatkowa lektura
- Mikát, M., Černá, K. & Straka, J. Major benefits of guarding behavior in subsocial bees: implications for social evolution. Ecol. Evol. 6, 6784–6797 (2016).
- Mikát, M., Janošík, L., Černá, K., Matouškováa, E., Hadravaa, J., Bureša, V., and Strakaa, J. 2019.Polyandrous bee provides extended offspring care biparentally as an alternative to monandrybased eusociality. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States ofAmerica, 116: 6238–6243.
- Mikát, M., Matoušková, E., Straka, J., 2021. Nesting of Ceratinanigrolabiata, a biparental bee. Sci Rep. 11, 5026.
- O piosence w Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Z_brzytw%C4%85_na_poziomki
