Jaki tam paź? Król prawdziwy

Bohaterem opowieści jest paź królowej Papilio machaon — motyl dzienny z rodziny paziowatych Papilionidae. Taki sobie zapylacz, ale jaki ładny :-).

Paziowate w Polsce

Paziowate, znane również jako pazie, witezie, motylowce to rodzina, do której należą wielkie i piękne motyle świata.
Z Polski wykazywano 5 gatunków: paź królowej Papilio machaon, paź żeglarz Iphiclides podalirius, niepylak apollo Parnassius apollo, niepylak mnemozyna Parnassius mnemosyne i zygzakowiec kokornakowiec Zerynthia polyxena (Krzywicki 1952). Przedstawię je pokrótce i życzę spotkania z każdym gatunkiem, a szczególnie z tymi rzadkimi.

Paź żeglarz Iphiclides podalirius

Paź żeglarz (witeź żeglarz, żeglarek) występuje w całej Polsce i jest objęty ochroną częściową. W sprzyjających warunkach jest dwupokoleniowy, imago latają w maju i czerwcu oraz w lipcu i sierpniu. Poczwarki letnie są zielone, a zimowe — brązowe. Roślinami żywicielskimi gąsienic są: morela dzika, czereśnia dzika, śliwa (domowa, tarnina), brzoskwinia, czeremcha, a także jabłoń, głóg, grusza, jarząb (jarzębina) (Lepidoptera 2025e). Rozpiętość skrzydeł motyla nawet do 100 mm.

Niepylak apollo Parnassius apollo

Niepylak apollo występuje w górskich rejonach Europy, w Polsce naturalne siedliska obecnie jedynie w Pieninach i Tatrach. Populacja zamieszkująca niegdyś Sudety wyginęła z końcem XIX w. Od lat realizowany jest projekt, mający przywrócić tego motyla Sudetom. Motyl jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.
Apollo jest jednopokoleniowy, imago lata od czerwca do sierpnia. Zimują jaja złożone na rozchodnikach (Sedum album, Sedum purpureum, Sedum fabria, Sedum maximum), które są roślinami żywicielskimi wylęgających się wiosną larw (Lepidoptera 2025a). Rozpiętość skrzydeł do 80 mm. Niepylaki charakteryzują się tym, że, złapane, nie pozostawiają na palcach śladów pyłu osypującego się ze skrzydeł.

Niepylak mnemozyna Parnassius mnemosyne

Drugi z niepylaków, niepylak mnemozyna, również jest objęty ścisłą ochroną gatunkową. Spotkać go można w południowej (Beskidy, Pieniny, Bieszczady, Tatry) oraz północno-wschodniej Polsce. Motyl lata od maja do początku sierpnia. Występowanie uzależnione jest od roślin żywicielskich, którymi są kokorycze: kokorycz pusta Corydalis cava, kokorycz pełna Corydalis solida. kokorycz żółta Pseudofumaria lutea i kokorycz wątła Corydalis intermedia. Zimują gąsienice w osłonce jajowej. Twarda poczwarka spoczywa w oprzędzie na ziemi lub ukryta w ściółce (Lepidoptera 2025b). Ze względu na charakterystyczne ciemne kropki na skrzydłach mnemozynę można pomylić z bielinkiem kapustnikiem.

Zygzakowiec kokornakowiec Zerynthia polyxena

Dawno temu bywał, a obecnie w Polsce nie jest widywany, chociaż licznie występuje po drugiej stronie Tatr i zapewne czasem do nas zalatuje. W latach 2012-2017 prowadzona była amatorska reintrodukcja tego motyla do Polski (Proszyk 2014).
Poczwarki zygzakowca zimują, zwisając z suchych łodyg głową w dół. Roślinami żywicielskimi dla larw są kokornaki (powojnikowy Aristolochia clematitis i okrągłolistny Aristolochia rotunda) (Lepidoptera 2025d).

Paź królowej

Paź królowej Papilio machaon nie jest u nas gatunkiem chronionym i jest hodowany na farmach motyli. Występuje w całej Polsce z wyjątkiem wysokich gór (GBIF 2025). Rozpiętość skrzydeł do 90 mm. W Polsce najczęściej jest dwupokoleniowy, motyle latają w maju-czerwcu i drugi raz w lipcu-sierpniu (Lepidoptera 2025c). Imago do życia potrzebne jest trochę nektaru i minerałów. Widuje się pazia przy gnijących owocach, solniskach i odchodach zwierzęcych.

W języku niemieckim motyl nazywa się Schwalbenschwanz – jaskółczy ogon, a w angielskim Old World swallowtail – również jaskółczy ogon, ale ze Starego Świata. Nazwy te podkreślają charakterystyczną cechę budowy pazia – skrzydła opatrzone ogonkami. Czułki pazia zakończone są buławką. Tułów pokryty jest długimi włoskami.

Rośliny żywicielskie pazia królowej

Roślinami żywicielskimi gąsienic są rośliny z rodziny selerowatych (baldaszkowatych), zarówno dzikich, jak i uprawnych: koper ogrodowy Anethum graveolens (u mnie były to odmiany Szmaragd i Ambrozja), marchew zwyczajna Daucus carota, pietruszka zwyczajna (Petroselinum crispum), koper włoski (fenkuł), kminek, pasternak zwyczajny Pastinaca sativa, ruta zwyczajna Ruta graveolens (Coppens 2019). Można je również spotkać na podagryczniku, barszczu zwyczajnym, dzięgielu leśnym, biedrzeńcu mniejszym, goryszach i in. (Sowiński 2017).
Imago posila się nektarem różnych kwiatów. Ja widziałam go na ostrożniu polnym i lebiodce pospolitej. Krótki przegląd przeobfitej dokumentacji fotograficznej w internetach ukazuje pazia na przeróżnych roślinach, w tym, często, na: budlei Dawida, koniczynach, żmijowcu, werbenie, lawendzie, goździku kartuzku, ostach i ostrożniach wszelakich.

Moje spotkanie z paziem królowej

W tym roku po raz pierwszy udał mi się na działce koper, taki do ziemniaczków i do kiszenia. Dotychczas wszelkie posiane kopry (jare i ozime) kończyły w przepastnych brzuchach ślimaków nagich. Królowanie bezdomnych skończyło się dzięki wytężonej pracy trójki kaczek: Balbina, Mai i Zosi. Żadnych tam modnych biegusów. Balbin jest rasowym pekinem, a dziewczyny jakimiś mieszańcami kaczki staropolskiej. Dwa lata ciężkiej kaczej pracy i stał się cud — urósł koper. Grządka miała około 5 m² i to może być informacja istotna dla ponownego zwabienia pazi do ogrodu.

Pod koniec czerwca oglądałam pięknie kwitnące baldachy, gdy nagle w zielonej gęstwinie coś zwróciło moją uwagę. Znalazłam cztery wielkie, zielono-czarno-pomarańczowe gąsienice. Oczywiście, nie od razu wiedziałam, kto zacz. Internet podpowiedział, że może to być paź, a jeżeli tak, to ma mieć rogi i nie pachnieć. Sprawdziłam to organoleptycznie. Pomarańczowe rożki na głowie gąsienicy dały mi pewność, że to paź królowej.

Duża zielona gąsienica pazia królowej odstrasza drapieżniki wysuwając osmeterium (gruczoł wyciągalny) (Razowski 1987) i wydzielając odstraszający zapach. Rożki widziałam, zapachu nie poczułam, pewnie dlatego, że wydzielają je gąsienice w średnim wieku, a starsze ponoć już nie.

Po identyfikacji zaczęłam szukać gąsienic motyla na innych roślinach żywicielskich. Ten rok był marchwiowy, więc przyjrzałam się marchwi zwyczajnej, która licznie wyrosła na łące. Żadnych więcej gąsienic nie znalazłam. Być może chodzi o to, że marchew rosła w dużej ilości, ale w rozproszeniu, a koper tworzył gęste zarośla i takie okoliczności wabią motyle, a larwom jest łatwiej przechodzić z rośliny na roślinę. Może również chodzi o to, że koper w skupisku mocniej pachnie.
Obserwowane gąsienice jadły i robiły kupy. Krótko to trwało, bo już 30 czerwca rano znalazłam 3 zielone poczwarki. Pozostała gąsienica była przypasana do łodygi jedwabistą przędzą.

Po południu widziałam gąsienicę, a następnego dnia rano piękną zieloną poczwarkę.

Nie widziałam, jak poczwarka zrzuca skórkę gąsienicy, a szkoda. Widać to na zdjęciach poniżej i warto również obejrzeć film tutaj. W naturze poczwarki są różnego koloru – od zielonego, jak u mnie, po szaro-brązowy. Poczwarka opasana jest w górnej części tą samą nicią, co gąsienica. U dołu zaś oparcie stanowi kremaster (cremaster) — wypukłość w końcowej części poczwarki motyli, która może mieć postać kolców, haczyków lub innych wyrostków, służących do zaczepiania poczwarki na podłożu (Razowski 1987).

W miarę upływu czasu poczwarki zmieniały wygląd. Stawały się jaśniejsze i jakby przeźroczyste. Tuż przed wykluciem się motyla widać było wyraźnie prześwitujący rysunek na jego skrzydłach. Poczwarka od czasu do czasu poruszała się.

14 lipca pojawia się pierwszy motyl. Jest ogromny, rozpiętość skrzydeł to 9 cm. Oznaczam go niebieską plamką na skrzydle i nazywam Blue. W kolejnych dniach pojawiają się kolejne pazie Od przeobrażenia gąsienic w poczwarki upłynęło odpowiednio 14-15-15-18 dni (średnio 15,5 dnia).

Kolejne motyle miały skrzydła o rozpiętości 8,5 oraz 8 cm. Jako ostatni, czwarty, wygryzł się najmniejszy motyl o rozpiętości skrzydeł 7 cm. Kiedy zbliżyłam się, motyl szeroko rozłożył skrzydła i jakby się zgarbił, chroniąc miękki tulów — to motyli sposób na odstraszenie potencjalnego napastnika.

Zachowania godowe pazia były przedmiotem licznych badań. Paź królowej w poszukiwaniu miejsca rozrodu potrafi pokonywać spore odległości. Obserwowano, jak w pogodne dni samce gromadziły się wokół szczytu wzgórza. Samce konkurowały o terytorium, przeganiając się wzajemnie, aż do wyłonienia zwycięzcy, który obejmował szczyt we władanie. Co ciekawe, samce ścigały również inne owady i nawet ptaki. Kiedy w pobliżu pojawiała się samica, król wzgórza rzucał się w jej stronę i wykonywał lot godowy, krążąc wokół niej w określony sposób Film z lotu godowego tutaj (na dole strony) (Takeuchi 2019).
Samica kopuluje jeden raz z jednym samcem (Coppens 2019).

Kopulacja paziów może trwać nawet 2 godziny. Ta, którą obserwowałam, trwała 29 minut i, niestety, została przeze mnie przerwana — ręka mi ścierpła i potrąciłam pięciornik, na którym motyle siedziały.
Samice niewiele się różnią od samców. Kto jest kim w obserwowanej parze, dowiedziałam się, widząc 3 dni później Blue składającą jaja, ale nie miałam przy sobie sprzętu, żeby to uwiecznić.

Maskowanie i zwodzenie są potrzebne do przeżycia. Młode gąsienice pazia są czarne z białą plamą na grzbiecie, wyglądają trochę jak ptasie odchody. Mają też kolce wyrastające z brodawek i liczne pomarańczowe plamki. W miarę wzrostu gąsienica traci kolce i zmienia barwy — przybywa kolorów: białego, pomarańczowego, a w końcu zielonego. Rozwój gąsienicy trwa około 3 tygodni.
Popełniłam wielki błąd, zostawiając gąsienice na działce. Tydzień usprawiedliwionej nieobecności i wszystkie „moje” gąsienice zniknęły. Coś je najprawdopodobniej zjadło. Ostatnią znalazłam oplątaną siecią pająka. Otarłam łzy i postanowiłam w przyszłym roku znowu wysiać spore zagony kopru i, dodatkowo, pietruszki.

Antagoniści

Zarówno motyl, jak i gąsienica pazia królowej to smaczna przekąska dla wielu stworzeń. Zjadają je ptaki i drobne ssaki. Są również pokarmem dla wielu owadów. Gąsieniczniki (kłowacz podżegacz Pimpla rufipes i Trogus lapidator) sa parazytoidami i składają jaja w gąsienicach i poczwarkach (Insektarium 2025). Znalazłam film z Trogus lapidator składającym jajo w gąsienicy pazia i dalszy rozwój pasożyta w jej ciele. Osy zbierają gąsienice jako pożywienie dla swojego potomstwa.

Paziowate w naszym ogródku

Ze względu na specyficzne wymagania dosyć trudno byłoby zaprosić do ogrodu niepylaki, nie mówiąc już o kokornakowcu. Prowadzone programy chowu mają na celu przywrócenie tych pięknych motyli naszej przyrodzie. Co innego paź królowej i witeź żeglarz. Te w naszych ogródkach i ogrodach mogą znaleźć przestrzeń do życia. Imago motyli nas zachwycają, gąsienice już nie. Znalazłam stronę, na której paź królowej i witeź żeglarz są wymienione jako szkodniki roślin uprawnych (Plant parasites of Europe 2025).
Larwy pazia królowej potrafią wyrządzić w domowych uprawach kopru i pietruszki duże szkody. Jest na to sposób o wiele lepszy, niż zwalczanie chemiczne — okrywanie upraw siatką i/lub ręczne usuwanie gąsienic (uwaga: gąsienice nie znoszą przenoszenia na inny gatunek rośliny). W przypadku witezia żeglarza metoda taka jest trudna do zastosowania, gdyż roślinami żywicielskimi są drzewa i krzewy (często owocowe). Bardzo chciałabym, aby pazie zamieszkały w moim ogrodzie na stałe, dlatego, licząc się ze stratami w uprawach, będę je chronić.

Do napisania tego artykułu zainspirowała mnie Kasia Miesierka, która przedstawiła wstęp do poznania świata motyli — zapraszam do lektury tutaj.

Źródła i lektura uzupełniająca

Coppens B. 2019. Papilio machaon — “Old world swallowtail”. https://breedingbutterflies.com/papilio-machaon-old-world-swallowtail [dostęp 14 X 2025]

GBIF. 2025. Papilio machaon https://www.gbif.org/occurrence/map?country=PL&taxon_key=8225376 [dostęp 11 X 2025]

Krzywicki M. 1952. Klucze do oznaczania owadów Polski cz. XXVII Motyle – Lepidoptera, zeszyt 65-66. Bielinki – Pieridae, Motylowce – Papilionidae. Warszawa: PWN, Polskie Towarzystwo Entomologiczne, 1962, s. 34-37.

Lepidoptera 2025a. Polska. Niepylak apollo https://lepidoptera.eu/species/3 [dostęp 2 X2025]

Lepidoptera 2025b.Polska. Niepylak mnemozyna. https://lepidoptera.eu/species/2 [dostęp 23 X 2025]

Lepidoptera 2025c. Polska: Papilio machaon. https://lepidoptera.eu/species/5 [dostęp 24 IX 2025]

Lepidoptera 2025d. Polska. Zygzakowiec kokornakowiec. https://lepidoptera.eu/species/6 [dostęp 10 X 2025]

Osmeterium to organ obronny występujący u wszystkich larw motyli z rodziny Papilionidae. Organ ten znajduje się w przedniej części tułowia i może zostać wysunięty, gdy larwa czuje się zagrożona. Wysunięty organ przypomina mięsisty, rozwidlony język. Narząd pozostaje wewnątrz ciała w pozycji odwróconej i jest wywracany na zewnątrz, gdy larwa jest w jakikolwiek sposób niepokojona, wydzielając zapach. Dla ludzi zapach ten jest dość silny, ale nie nieprzyjemny, zwykle pachnie jak skoncentrowany zapach rośliny pokarmowej gąsienicy i ananasa. https://en.wikipedia.org/wiki/Osmeterium

Papilio machaon – Paź królowej. Insektarium 2025. https://insektarium.net/lepidoptera-2/papilionidae-paziowate/papilio-machaon-paz-krolowej/ [dostęp 22 X 2025]

Plant parasites of Europe. 2025. Papilio machaon https://bladmineerders.nl/parasites/animalia/arthropoda/insecta/lepidoptera/ditrysia/apoditrysia/macrolepidoptera/rhopalocera/papilionidae/papilioninae/papilionini/papilio/papilio-machaon/

Proszyk J. Motyl wrócił do Wapienicy. 2014. https://bielsko.biala.pl/aktualnosci/26902/motyl-wrocil-do-wapienicy [dostęp 9X 2025]

Razowski J. 1987. Słownik entomologiczny. Warszawa. PWN

Reintrodukcja – w biologii: ponowne wprowadzenie na stare miejsca bytowania rodzimych gatunków zwierząt i roślin, kiedyś tam żyjących, lecz wcześniej wytępionych https://pl.wikipedia.org/wiki/Reintrodukcja

Sowiński M. 2017. Paź królowej (Papilio machaon) – rozlatany szlachcic. https://swiatmakro.com/2017/08/27/paz-krolowej-papilio-machaon-rozlatany-szlachcic/ [dostęp 10 X 2025]

Takeuchi T. 2019. Mating behavior of the Old World swallowtail, Papilio machaon, Lepidoptera Science, 2019, Volume 70, Issue 1, Pages 17-24 https://doi.org/10.18984/lepid.70.1_17 [dostęp 13 X 2025]

The Dodo. Caterpillar Morphs Into Beautiful Swallowtail Butterfly. 2022. https://www.youtube.com/watch?v=rl2R1c7rZJA [dostęp 9 X 2025]