Hoplitis papaveris (murarka makowa)

Murarka makowa (Hoplitis papaveris) jest wyjątkowa. Nie tylko dlatego, że dzięki niej poznałam Darka Ogrodnika i powstała strona Dzicy zapylacze 😉 Niezwykłe jest w niej to, że do budowania swojego gniazda wykorzystuje płatki kwiatów. Jest w tym coś tak egzotycznego, że obserwowanie tego gatunku sprawia wrażenie przebywania w magicznym świecie. Opowiem Wam dzisiaj o tej pszczole, a także moich próbach stworzenia dla niej odpowiednich warunków do gniazdowania.

Preferencje dotyczące gniazdowania

Do tej pory znalazłam dwa stanowiska tego gatunku. Jedno znajduje się w środowisku rolniczym obok zabudowań gospodarczych, drugie na cmentarzu. Poniższe obserwacje dotyczą pierwszego stanowiska, ponieważ drugie odnalazłam dopiero w tym roku. Od przyszłego roku zamierzam prowadzić obserwacje również na drugim stanowisku.

Populacja, którą monitoruję, może nie jest duża, bo rekordowo w ciągu jednego dnia naliczyłam 26 aktywnych gniazd, jednak daje mi to jakąś możliwość podpatrywania tego gatunku. Obserwowane przeze mnie murarki makowe najchętniej wybierają miejsca na wydeptanych, nieutwardzonych piaszczystych ścieżkach lub wyjeżdżonych samochodem powierzchniach, porośniętych rzadko roślinnością. Swoje gniazda drążą w mocno zagęszczonej lub wyschniętej na skorupę piaszczystej ziemi.

Ostatnio opisywałam moją ulubioną nieutwardzoną polną drogę. Rzadko ktoś po niej jeździ, ale na tyle często, by nie zarastała. Część osobników zakłada gniazda również na tej drodze. Dlatego w pobliżu drogi (ok. 15 metrów odległości) przygotowałam nowe miejsce na gniazda, pozbawiając je roślinności. Jak już wcześniej wspominałam, murarka makowa chętnie przenosi się na nowe miejsca, gdy wydeptuję jej kolejne ścieżki. I tak było też w tym przypadku. Chętnie zajmowała przygotowane przeze mnie nowe miejsca, w których wcześniej nie gniazdowała, a których struktura gleby była podobna do dotąd zasiedlanej przez murarkę makową. Gniazda nadal są na drodze, ale mam nadzieję, że populacja będzie rozrastać się na nowych terenach, które będą dla niej stabilniejszym środowiskiem.

Kilka słów wstępu o samcach i samicach murarki makowej (Hoplitis papaveris)

Jak u większości dzikich pszczół, tak i u murarki makowej, samce pojawiają się jako pierwsze, po czym rozpoczynają poszukiwania chętnych do kopulacji samic na roślinach przez nie odwiedzanych. Wyznaczają sobie punkty orientacyjne, które patrolują. Oprócz roślin mogą to być także kamienie czy charakterystyczne miejsca, jednak najczęściej obserwuję je na kawałkach odsłoniętej ziemi. Latają wtedy na przykład w schemacie: chaber nr 1 – chaber nr 2 – chaber nr 3 – chaber nr 4 – ziemia, gdzie na chwilę się zatrzymują, a następnie powtarzają od początku cały cykl.

Po pewnym czasie wygryzają się samice. Po kopulacji zajmują się zakładaniem gniazda. Samce nie uczestniczą w jego budowie i nie zaobserwowałam, by utrudniały samicom pracę przy gniazdach, jak dzieje się w przypadku innych gatunków pszczół.

Budowa gniazda murarki makowej (Hoplitis papaveris)

Prześledźmy zatem, jak wyglądają kolejne etapy budowy gniazda. Prezentują to filmy (nie mam profesjonalnego sprzętu do filmowania, ale w przypadku, gdy film nie uchwycił szczegółów, jako uzupełnienie dołączam zdjęcia).

Przygotowanie podłoża do założenia gniazda

Przed założeniem gniazda murarka makowa porządkuje jego okolicę – przesuwa kamienie, patyki, oczyszcza z wszelkich elementów, które sama potrafi przenieść. Czasami odsuwa niepotrzebne elementy na bok, bywa też, że odlatuje z nimi i odrzuca kilkadziesiąt centymetrów od gniazda.

Drążenie tunelu

Po oczyszczeniu ziemi murarka makowa zaczyna drążenie tunelu. Podczas tworzenia korytarza pszczoła wynosi piasek na odległość około metra od gniazda. Jest to nietypowy sposób budowy, ponieważ większość pszczół pozostawia wydobyty urobek w pobliżu kopanego tunelu. Warto zobaczyć na filmie, jak to wygląda u murarki makowej:

Pogłębianie tunelu

Samica drąży gniazda w zbitej, piaszczystej ziemi na głębokość 3-4 cm [⁴]. Porusza się bardzo szybko, stąd obserwacja czy zrobienie zdjęcia jest bardzo utrudnione. Za każdym razem odlatuje z urobkiem i odrzuca go w promieniu metra od gniazda.

Wycinanie płatków maku

W trakcie kopania tunelu, wycina płatki kwiatów formując je w kulę, po czym zanosi do gniazda i wykłada go nimi. Pszczoła korzysta z jednego kwiatu wielokrotnie, dlatego widząc wycięty kwiat, warto przy nim usiąść i poczekać. Mamy wtedy szansę zaobserwowania pszczoły przy zbiorze materiału.

Dlaczego wykłada gniazdo płatkami kwiatów? Cel tego zabiegu nie jest jeszcze wyjaśniony. Być może wykładanie gniazda płatkami zabezpiecza przed spadającymi ziarnami piasku lub przed grzybami. Skłaniam się ku opinii, że jest to pewna forma zabezpieczenia ścian przed osypującym się piaskiem. Tym bardziej, że pszczoła wykłada tunel płatkami jeszcze w trakcie jego budowy, a wypłowiałe i zniszczone płatki są regularnie wymieniane. Być może też taka wykładzina tunelu, przy ciągłym wlatywaniu i wylatywaniu z gniazda, chroni przed szybszym wycieraniem się pszczoły i niszczeniem delikatnych skrzydeł?

W czasie budowy czy prowiantowania gniazda pszczoła wielokrotnie zmienia wypłowiałe już fragmenty płatków kwiatków.

Budowa „mankietu”

Pszczoła wykładając tunel tworzy „mankiet”. Aby dobrze przylegał, wykonuje ruchy odwłokiem starając się przykleić płatek maku do ściany tunelu.

Na końcu tunelu samica tworzy ok. półtoracentymetrową wnękę [⁴], gdzie umieszcza pyłek i jedno jajko (czasami dwa – nie zostało zbadane, jakie czynniki powodują budowę gniazda składającego się z dwóch komórek, skądinąd bardziej opłacalnych). Zaledwie kilka dni po złożeniu jaj wylęga się larwa. Spędza zimę jako poczwarka, a na wiosnę cykl się powtarza.

Kwiaty wykorzystywane do budowy gniazda

Obserwowane przeze mnie murarki makowe do budowy gniazda wykorzystywały głównie płatki maku. Zarówno ściany, jak i kołnierz, były nimi wykładane. Jednak zerknięcie do środka otoskopem pozwalało stwierdzić, że wewnątrz, już w ramach wypełnień małych fragmentów, pojawiały się od czasu do czasu także inne kwiaty.

Inne kwiaty stają się głównym budulcem, gdy brakuje maków. Widziałam samice wycinające płatki chabra bławatka, ślazu dzikiego, dziurawca, żmijowca zwyczajnego. Korzysta prawdopodobnie też z płatków ostróżeczki polnej. W publikacjach podawane jest, że do budowy gniazd używane były również: bodziszek łąkowy (Geranium pratense), janowiec barwierski (Genista tinctoria), powój polny (Convolvulus arvensis).

Galeria gniazd murarki makowej (Hoplitis papaveris)

Poniżej przegląd typowych gniazd murarki makowej. By nie zaburzać narracji i nie rozciągać długiego już artykułu, gniazda nietypowe opiszę innym razem.

Odwiedzane kwiaty

Obserwowałam ją zbierającą pyłek z takich roślin, jak mak polny, chaber bławatek, żmijowiec zwyczajny, powój polny, świerzbnica polna, chaber łąkowy, chaber driakiewnik, cykoria podróżnik. Chaber bławatek wydaje się być preferowaną przez nią rośliną. W publikacjach podawane są też: goryczel jastrzębcowaty, jastrzębiec kosmaczek, dzwonek okrągłolistny, posłonek rozesłany. Wszystkie te rośliny są dostępne na obserwowanym przeze mnie obszarze, w pobliżu miejsc gniazdowania.

Dość ciekawa była obserwacja murarki makowej zbierającej pyłek ze ślazu, co udało się uwiecznić na filmie:

Zamykanie gniazda

Po oprowiantowaniu komórki gniazdowej i złożeniu jaja, pszczoła przykrywa ją płatkami maku i zaczyna zasypywać tunel. Robi to, rozluźniając żuwaczkami ścianki i osypując je. Gdy w pewnym momencie zaczyna brakować materiału, przynosi go, zbierając w niedalekiej odległości od gniazda.
Po zasypaniu gniazda, brak jakichkolwiek śladów jego obecności.

Nocowanie

Samce nocują na kwiatach. Spotkałam je w dzwonkach, na żmijowcu i chabrach.
Samice również zdarzało mi się obserwować w dzwonkach, jednak prawdopodobnie nocowały w nich tylko wtedy, gdy zdążyły zamknąć gniazdo przed zmrokiem i nie miały gdzie spędzić nocy. Przeważnie nocują w gnieździe, pilnując potomstwa i niedokończonych zapasów.

Pszczoły-kukułki murarki makowej (Hoplitis papaveris)

Pasożytami gniazdowymi murarki makowej są prawdopodobnie ścieski: ścieska niedopaska (Coelioxys inermis), ścieska kątoszczęka (Coelioxys mandibularis). Są to pszczoły-kukułki, które nie zbierają pyłku. Korzystają z zapasów gromadzonych przez ich gatunki żywicielskie. Podczas nieobecności pszczoły – właścicielki gniazda – podrzucają do jej miejsca lęgu swoje jajo. Przy gnieździe murarki makowej obserwowałam ścieskę niedopaskę (Coelioxys inermis), która próbowała dostać się do gniazda murarki makowej. Koczowała długo, jednak murarka makowa obecna w gnieździe nie pozwalała jej do niego się dostać.

Korzystając z pracy żółto-czarnej koleżanki

Poszukując gniazd zauważyłam, że bolica rogata (Odynerus reniformis) preferuje na płaskich terenach podobne warunki glebowe jak murarka makowa (Hoplitis papaveris) i gniazdują często będąc bliskimi sąsiadkami. Charakterystyczną cechą murarki jest budowa tunelu poprzez wynoszenie materiału w odległości ok. metra poza gniazdo, stąd w jego pobliżu nie widać nigdy składowanego piasku. Natomiast bolica rogata budując swoje gniazda tworzy charakterystyczne kominki. Wygrzebując ziemię tworzy najpierw wokół otworu wieniec, który potem zaczyna wyginać, tworząc konstrukcję przypominającą z wyglądu krzywy komin.

Ze względu na to, że część gniazd murarek makowych ma niestandardowy wygląd, podejrzewam, że wykorzystują one czasem pozostawione przez bolicę rogatą otwory. Posiadają one wtedy charakterystyczny „wieniec” wokół wejścia.

W biuletynie [6] znalazłam również informację, że:

Samice Hoplitis papaveris prezentują niezwykłą strategię przy budowie gniazd, zasiedlając opuszczone gniazda pszczół ziemnych (głównie porobnic) lub drążąc je samodzielnie w mniej lub bardziej zwartym podłożu (…).

XVII Sympozjum Sekcji Hymenopterologicznej Polskiego Towarzystwa Entomologicznego (Ojców, 10-11 maja 2010 r.)

Makowa czy powojówka?

Jedną z używanych polskich nazw dla tego gatunku jest „murarka powojówka„. Sądzę jednak, że nie pasuje do pszczoły, która w łacińskiej nazwie ma mak. Poza tym mak jest dla niej najważniejszym kwiatem, podczas gdy płatki powoju są materiałem zastępczym, używanym, gdy płatków maku brak. Nazwa murarka makowa wydaje mi się słuszniejsza i łatwiejsza do zapamiętania, dlatego używam jej w swoich artykułach.

Szukajcie charakterystycznie wyciętych maków

Obserwowanie murarki makowej to przeżycie niczym wyprawa do bajkowego świata, dlatego bacznie przyglądajcie się makom, a gdy znajdziecie takie „ogryzione”, to będzie znak… Ona gdzieś tam jest! 🙂

Za pierwsze oznaczenie tej niezwykłej pszczoły dziękuję świetnemu koledze i ekspertowi od oznaczania dzikich pszczół – Darkowi Ogrodnikowi.

Źródła i dodatkowa lektura:

1. http://www.die-natur-gewinnt-immer.de/fileadmin/_migrated/content_uploads/Projektbericht_Mohnbiene.PDF
2. Wygląd gniazda pod ziemią: https://www.wildbienen.info/downloads/4_36d3.pdf
3. https://www.wildbienen.info/bluetenbesuch/zwecke_f.php
4. https://www.zobodat.at/pdf/Bembix_8_0022-0030.pdf
5. http://pte.au.poznan.pl/Hymenoptera/Biuletyn-streszczenia_XVII_sympozjum.pdf
6. H. Wiesbauer, Wilde Bienen: Biologie – Lebensraumdynamik am Beispiel Österreichs – Artenporträts, Stuttgart 2017.
7. http://www.isez.pan.krakow.pl/journals/azc/pdf/azc/62(2)/62(2)_01.pdf