Informacje ogólne
Nazwa gatunku: świerzbnica polna (Knautia arvensis J. M. Coult.)
Okres kwitnienia: maj-wrzesień; pożytek wczesnoletni
Pokarm: nektar i pyłek
Stanowisko: słoneczne
Gleba: żyzna, zasobna w składniki pokarmowe
Charakterystyka
Świerzbnica polna to wieloletnia roślina należąca do rodzin przewiertniowatych (Caprifoliaceae). Jest byliną rodzimą, pospolicie występująca na skrajach lasów, w zaroślach, przydrożach. Można ją też spotkać na suchych i średnio wilgotnych łąkach. Wysokość między 30-60 cm. Liście są matowe i szarozielone. Liczne na dole, w górnej części jest ich mniejsza ilość. Główka kwiatostanowa wielkości 2-4 cm jest zbudowana z kwiatów usytuowanych na brzegu, które są większe od tych położonych w centralnej części. Kwiatostany rośliny są w kolorze różowym, rzadziej białym. Ciekawą informację dotyczącą budowy rośliny podaje w swojej książce, Rośliny pożytkowe, Aneta Sulborska. Kwiaty świerzbnicy są różnosłupkowe.
Oznacza to, że niektóre kwiaty w kwiatostanie są krótkoszyjkowe (mają krótkie szyjki słupków i wysoko osadzone pręciki), a inne długoszyjkowe (słupki z długimi szyjkami i nisko osadzone pręciki).
Pokryty włoskami orzeszek jest owocem świerzbnicy, wysiew tychże owoców jest sposobem rozmnożenia tej rośliny.
Świerzbnica jest obficie nektarującą rośliną, tym większa jej wartość, gdyż nektar jest wydzielany także w czasie suszy, co nie jest powszechnym zjawiskiem. Sprawia to, że ta roślina jest bardzo cenna dla owadów karmiących się nektarem, gdyż zapewnia im pokarm również w trudnych momentach suszy. Ciekawostką dotyczącą tej rośliny jest jej związek z gatunkiem pszczoły samotnej, pszczolinki świerzbnicówki. Występowanie tej pszczoły ściśle jest związane z obecnością świerzbnicy polnej, gdyż wyłącznie z tego kwiatu (i driakwi) będzie pobierać pyłek dla wykarmienia swego potomstwa.
W badaniach obliczono nawet ilość roślin, bądź kwiatostanów świerzbnicy, aby jedna pszczoła z tego gatunku zaopatrzyła gniazdo w pokarm dla swego potomstwa. I tak potrzeba 11 roślin lub 72 kwiatostanów, aby zgromadzić pyłek dla gniazda.
Związek roślina – mrówki
Pszczolinka świerzbnicówka to nie jedyny przykład relacji mutualistycznych z bohaterką naszego artykułu. Czyli takiego związku partnerujących sobie organizmów, w których czerpanie korzyści przypada wszystkim stronom. Usługi organizmów względem siebie są różne, mogą obejmować dostęp do pożywienia, ochronę, transport czy inne usługi. W przypadku świerzbnicy polnej i mrówek roślina czepie korzyść, ponieważ mrówki biorą udział w dyspersji nasion, czyli rozprzestrzenianiu się świerzbnicy. Mrówki zaś karmią się fragmentami nasion, czyli tzw. ciałkami mrówczymi lub elajosomami. Są one rezerwuarem substancji odżywczych.
Zbadano też dlaczego świerzbnica polna rozprzestrzenia się stosunkowo powoli, a dyspersja nowych siedlisk jest ograniczona. Udział w badaniu dość nieświadomie brały lis rudy (Vulpes vulpes), bydło rasy Galloway (Bos taurus), konie rasy Haflinger (Equus ferus caballus). I tak lis po przebyciu 50 m na jego futrze ostało się raptem 20% nasion, bydło utrzymało 20% nasion po dwudziestu godzinach, konie przez cztery dni marszu pozbyły się wszystkich nasion. Rozstrzygnięto, że najskuteczniejszym zwierzęciem w rozsiewaniu świerzbnicy jest mrówka, jednak nasiono roznoszone przez te owady zwykle upada w promieniu kliku metrów od rośliny. Stąd zdobywanie nowych terenów przez świerzbnicę przebiega stosunkowo wolno.
Pszczolinka świerzbnicówka i mrówka 
Trzmielec żółty w starciu z mrówką, pszczoły zwykle salwują się ucieczką, nie lubią być szczypane po kostkach 😉
Ulubiona roślina
W tym roku świerzbnica polna dołączyła do moich ulubionych roślin pokarmowych pszczół. Spacer w lesie i obserwacja spokojnie pasących się trzmieli i trzmielców, to byłe piękne chwile. Na jednym kwiatostanie wielkości około 3 cm potrafiło się zmieścić trzy trzmiele i dwa chrząszcze. Ścieżka wzdłuż, której kwitły świerzbnice w tamtym czasie stała się moją ulubioną i zawsze „traciłam” tam dobrą chwilę obserwując, co dzieje się na kwiatach. Polecam ten stan 🙂
W roku 2021 mój zachwyt nad świerzbnicą trwa i się pogłębia 🙂 Baaardzo często znajduję na jej kwiatach dzikie pszczoły. Jeżeli aktualnie nie ma żadej, nie trzeba czekać długo przy tej roślinie, aby pojawił się jakiś dziki zapylacz. W tym roku mogłam obserwować na niej pożywiające się samce mamrzyka skrócinkowca. Wystarczyło dosłownie parę roślinek, aby gdy wracałm tam kilka dni z rzędu podpatrywać piękne samce tego gatunku.
Kolejna tegoroczna przygoda dotycząca tej rośliny jest związana z trzmielcami leśnymi, gdyż to na kwiatostanie świerzbnicy polnej mogłam zaobserwować parę trzmielców zajmującą się procesem przedłużania gatunku. Zaczęło się romantycznie, bo na kwiatach, a skończyło się małym kotłowiskiem na ziemi.
Trzmielce leśne (Bombus sylvestris) w sytuacji intymnej 
Samiec miesierki (Megachile sp.) 
Mamrzyca północna (Epeolus variegatus) 
Trzmielec żółty (Bombus camestris) 
Koczownica (Nomada sp.) 
Mamrzyk skrócinkowiec (Epeoloides coecutiens) 
Samiec miesierki (Megachile sp.) 
Trzmiel kamiennik (Bombus lapidarius) – młoda matka 
Świerzbnica polna, jakie pszczoły ją odwiedzają?
Pszczoły samotnice przylatujące po pyłek: Andrena hattorfiana (pszczolinka świerzbnicówka), Halictus sexcinctus (smuklik sześciopasy), Halictus quadricinctus (smuklik wielki), Megachile maritima (miesierka wielka)
Literatura:
- Biological Flora of Britain and Ireland: Knautia arvensis
- Flaga S., Rośliny pokarmowe pszczół samotnic, Wydawnictwo BioDar.
- Pogorzelec M., Atlas roślin miododajnych, Wydawnictwo Dragon.
- Sulborska A., Rośliny Pożytkowe, Wydawnictwo Bee&Honey.
- Westrich P., Wildbienen Deutschlands, Stutgart 2018.
