Opowieści tysiąca i jednego badyla (2)

„Opowieści tysiąca i jednego badyla” to cykl poświęcony pszczołom zakładającym gniazda w łodygach o miękkim rdzeniu. Pierwsza część była wprowadzeniem, dlatego tych, którzy nie mieli okazji się z nią zapoznać, a mają taką ochotę, zapraszam tutaj. W tym artykule natomiast opowiem o kradzieżach i przejmowaniu łodyg, a także o tym, czy pszczoły bronią swoich gniazd.

Kilka słów wstępu o konfliktach przy gniazdach

Jedna czwarta dzikich pszczół to pszczoły kukułki, które nie budują własnych gniazd. Zamiast tego pasożytują na innych gatunkach, podrzucając im swoje jaja i korzystając ze zgromadzonych przez nie zasobów. Bez takiego pasożytnictwa nie byłyby w stanie przetrwać.
U niektórych gatunków pszczół zaobserwowano natomiast pasożytnictwo fakultatywne, czyli opcjonalne. Oznacza to, że zachowanie to nie jest kluczowe dla przetrwania gatunku. Sporadyczne zachowania pasożytnicze można obserwować np. u samic smuklika szerokopasego (Halictus scabiosae), które nie zawsze kopią gniazda samodzielnie. Zdarza się, że przejmują gotowe tunele innych samic swojego gatunku. Notowano także przypadki przejmowania przez nie gniazd pseudosmuklika ostowca (Lasioglossum nigripes), gdzie samica smuklika szerokopasego zabijała właścicielkę gniazda oraz jej potomstwo i zajmowała już oprowiantowane przez nią komórki [1]. Uzurpację gniazd w obrębie tego samego gatunku obserwowano również u eusocjalnego pseudosmuklika lucerniaka (Lasioglossum malachurum) {2] oraz murarki nakamionki (Hoplitis anthocopoides), co opisywał Eickwort [3] i o czym pisałam w jednym z artykułów.

Wśród dzikich pszczół zdarzają się również kradzieże materiałów budowlanych, np. żywicy u inwazyjnej w Europie miesierce nagobrzuszce (Megachile sculptularis) [4] czy wałczatki dwuguzki (Heriades truncorum).

Rywalizacja o gniazda – jak to jest w łodygach z miękkim rdzeniem

W przypadku łodyg z miękkim rdzeniem należy być przygotowanym na to, że w ciągu jednego sezonu w jednej łodydze może zagnieździć się nawet kilka gatunków. Przejmowanie łodyg zdarza się bardzo często, a rozmiar osobnika nierzadko nie ma znaczenia. Czasem duży niszczy gniazdo małego, a mały – dużego. To sprawia, że hodowle są problematyczne, bo łatwo pomylić się co do relacji pasożyt-gospodarz. Bywa, że kilka tuneli zbiega się w jeden, co utrudnia identyfikację ich właścicieli.

Czy dzikie pszczoły bronią swoich gniazd?

Każdy, kto ma doświadczenie z tymi owadami, potwierdzi, że pszczoły samotne są łagodne. Bronią się jedynie w przypadku bezpośredniego zagrożenia życia (np. schwytane w rękę), a w obliczu człowieka zazwyczaj wybierają ucieczkę, gdy zbliża się on do nich lub ich gniazd.

Nie oznacza to jednak, że pszczoły te są zupełnie bezbronne i nie potrafią walczyć o swoje gniazda. Ponieważ są to pszczoły samotne (samica sama buduje i prowiantuje gniazdo, nie tworząc społeczeństw), nie będą organizować się w obronie potomstwa. Czasem jednak pojedyncze osobniki potrafią być bardzo waleczne. Obserwowałam konflikty między nimi o materiały do budowy gniazd czy tunele w domku dla owadów.

Murarki nakamionki gniazdujące na kamieniu nie tylko walczą między sobą, ale potrafią odstraszać intruzów spadając na nich niczym bomba. Równie waleczne potrafią być murarki muszlówki (Osmia aurulenta).

A jak wygląda obrona gniazd u gatunków gniazdujących w badylach?

Gatunki gniazdujące w suchych pędach roślin również bronią swoich gniazd. Przeważnie jest to obrona bierna – samice ustawiają się u wylotu tunelu, zatykając go własnym odwłokiem.

Jednak, gdy zajdzie taka potrzeba, pszczoły przechodzą do walki. Widziałam murarkę jastrzębcową (Hoplitis leucomelana), która aktywnie walczyła o swoje gniazdo, próbując wyciągnąć z niego skorka, a innym razem mrówkę.

Dawno, dawno temu opisywałam nibolicę dwuzębną (Microdynerus parvulus), drobną osę gniazdującą w suchych pędach roślin. Tworzy ona wyjątkowe gniazda zamykane patyczkami znacznie większymi od niej samej.

Wspominam o niej, bo byłam świadkiem, jak większa od niej murarka trójzębna (Hoplitis tridentata) przejęła jej gniazdo. Mała osa nie miała szans w starciu z tym dużym gatunkiem pszczoły, ale walczyła dzielnie, wielokrotnie powracając do tunelu. Cała sytuacja była bardzo ciekawa i widowiskowa, jednak muszę przyznać, że łamała mi serce.

Na zakończenie

Jak widać przejmowanie gniazd zdarza się wśród pszczół całkiem często, ale nie pozostają one bierne, gdy trzeba bronić swojego miejsca lęgu. W kolejnej części „Opowieści tysiąca i jednego badyla” wrócę jeszcze do tematu obrony, a także opowiem o tym, czy samce również mogą być strażnikami gniazd.

Kończąc już chciałabym jeszcze podzielić się interesującą obserwacją dotyczącą murarki trójzębnej (Hoplitis tridentata). Gdy czuje się zagrożona, unosi skrzydła i wydaje głośne, brzęczące dźwięki. Ze względu na jej dość duże rozmiary, jest to zachowanie wysoce efektowne. Poniżej zamieszczam zdjęcia, a jeśli w obecnym sezonie uda mi się zarejestrować to niezwykłe zjawisko na filmie, z pewnością opublikuję go na stronie. Tymczasem życzę udanych „badylowych” spotkań na ostrzu żądła!

Źródła i dodatkowa lektura

1. Par Gerhard Knerer & Cécile Plateaux-Quénu, Usurpation de nids étrangers et parasitisme facultatif chezHalictus scabiosæ (Rossi) (Insecte hyménoptère), Insectes Sociaux XIV, nr 1 (1967), s. 47-50.
2. Marion U. Zobel and Robert J. Paxton, Is Big the Best? Queen Size, Usurpation and Nest Closure in a Primitively Eusocial Sweat Bee (Lasioglossum malachurum), Behavioral Ecology and Sociobiology, Vol. 61, nr 3 (2007), s. 435-447
3. George C. Eickwort, Gregarious Nesting of the Mason Bee Hoplitis anthocopoides and the Evolution of Parasitism and Sociality Among Megachilid Bees, Evolution, Vol. 29, nr 1 (1975), s. 142-150.
4. Christa Gihr & Paul Westrich, Ein Brutnachweis der adventiven Riesen-Harzbiene (Megachile sculpturalis Smith 1853) in Südfrankreich (Hymenoptera, Apidae), Eucera nr 7 (2013), s. 1-9.
   Link do publikacji ze świetnymi ilustracjami: https://www.zobodat.at/pdf/Eucera_7_2013_0001-0009.pdf

Dziękuję za potwierdzenie oznaczeń Darkowi Ogrodnikowi