Hoplitis anthocopoides (murarka nakamionka)

To już dwudziesta dzika pszczoła, którą opisuję! Wpis zbiegł się z moimi urodzinami, więc przy podwójnym jubileuszu postanowiłam wybrać jakąś specjalną pszczołę na tę okazję. Znajomy ostatnio zarzucał mi, że brakuje na stronie podkreślania informacji o tym, że pszczoły są pożyteczne. Że rzadko o tym wspominam i żebym opisywała, jak porobnice, murarka ogrodowa, czy pszczolinki zapylą mistrzowsko ogródek. I że z pewnością podniesie to walory użytkowe mojej strony.

Myślę, że to ciekawa uwaga i być może kiedyś ją wezmę do serca. Jednak dzisiaj miałam ochotę opisać Wam najbardziej bezużyteczną pszczołę jaką znam. Opowiem dzisiaj o murarce nakamionce (Hoplitis anthocopoides). Związana jest ona ze żmijowcem zwyczajnym (Echium vulgare). I pewnie byłaby to dobra wiadomość dla producentów nasion żmijowca, 😉 gdyby nie to, że jest jeszcze inna pszczoła, bardzo podobna, również związana z tą rośliną, ale pospolita – murarka żmijowcowa. Zalety tej drugiej pszczoły są chociażby takie, że gnieździ się w materiałach gniazdowych wykładanych w domkach dla owadów, dzięki czemu można mieć nad nią kontrolę, można nią handlować i przenosić w różne miejsca. Natomiast nasza tytułowa murarka nakamionka (Hoplitis anthocopoides), żeby być jeszcze bardziej bezużyteczną – nie nadaje się do handlu i ciężko ją transportować. Znalezione przeze mnie gniazdo przyczepione było do kilkutonowego głazu. Tak, to idealna jubileuszowa pszczoła. Dzisiaj opowiem, jak jest ciekawa i jak wiele radości mi sprawiła 🙂

Jak to się zaczęło

Wiosną podczas spacerów znalazłam na głazie różnorodne gniazda. Pod zdjęciem podaję ich numery, których później będę używać do opisywania gniazd. Nie wiedziałam, kto je zbudował i z niecierpliwością czekałam na rozwiązanie zagadki.

Samce murarki nakamionki (Hoplitis anthocopoides)

Od czasu znalezienia gniazd codziennie odwiedzałam głaz i kontrolowałam, czy coś się pojawiło. I wreszcie w czerwcu w gniazdach pojawiły się otwory i na świat przyszły pierwsze samce.

Samce pojawiają się tydzień wcześniej przed samicami i patrolują teren. Podobnie, jak u murarki żmijowcowej (Hoplitis adunca), samce murarki nakamionki (Hoplitis anthocopoides) wykazują terytorializm. Pilnują swoich rewirów na wybranych kwiatach oraz kamieniach. Widywałam je, gdy przeganiały się wzajemnie.

Samce podczas złej pogody i na czas nocy szukają schronienia w gnieździe lub w kwiatach żmijowca. Podczas odpoczynku wyłącza im się terytorializm i mogą spać nawet razem w jednym schronieniu.

Wypatrywałam samic z nie mniejszą niecierpliwością niż samce. W tamtym czasie oglądałam wszystkie głazy i zbiorowiska kamieni. Liczyłam, że rzucając się w oczy jaskraworude samce, wskażą mi inne miejsca gniazdowania murarki nakamionki (Hoplitis anthocopoides).

Chociaż spotykałam rude samce, nie udało mi się znaleźć innych gniazd. Nie mogłam też mieć pewności, czy samce, na które trafiam, nie są czasem pospolitymi i licznymi tutaj murarkami żmijowcowymi (Hoplitis adunca), które wyglądają bardzo podobnie.

Samice murarki nakamionki (Hoplitis anthocopoides)

I wreszcie doczekałam się samicy! Za każdym razem widziałam tylko jedną, więc nie jestem w stanie stwierdzić, czy było ich więcej.

Budowa gniazda

Siedlisko murarki nakamionki (Hoplitis anthocopoides) składa się z trzech podśrodowisk: miejsca gniazdowania, stanowiska poboru materiału do budowy gniazd oraz źródła pyłku.

Gniazda budowane są na powierzchniach skał. Są one zbiorem komórek gniazdowych tworzonych przez jedną, bądź kilka pszczół. Każda komórka zbudowana jest z gliny i małych kamyczków. Gniazdo może zawierać od jednej do kilkudziesięciu komórek lęgowych. W takiej komórce jajo składane jest na półpłynnej mieszance fioletowego pyłku i nektaru. Pszczoła nie rozpoczyna budowy kolejnej komórki, dopóki nie ukończy poprzedniej.

Samice budują gniazda samodzielnie, choć mogą też wykorzystać stare komórki, współdzieląc gniazdo i pracując obok siebie. Co ciekawe zaobserwowano przywłaszczanie sobie przez pszczoły komórek gniazdowych wykonanych przez inne samice tego samego gatunku. Podkradając sobie wzajemnie wybudowane już gniazda wykazują zachowania pasożytnicze.

Z zewnątrz gniazdo wzmocnione jest dodatkowo zaprawą. Takie gniazdo jest twarde i odporne na warunki atmosferyczne. Co ciekawe, zaprawa ta nakładana jest na całe gniazdo. Stąd, gdy komórki były budowane wspólnie przez kilka pszczół, samica pokrywa zaprawą nie tylko komórki zrobione przez siebie, ale też i innych samic. Wydawałoby się, że to altruistyczne zachowanie. Jednak należy zauważyć, że każdy słaby punkt w gnieździe, to zagrożenie dla własnego potomstwa samicy.

Głazy i kamienie, zdejmowane z pól i składane przez rolników na ich skraju, mogą stanowić miejsca gniazdowania pszczół. Jednak kamienie muszą mieć średnicę powyżej 30 cm, posiadać rowki i pęknięcia, oraz w sąsiedztwie powinno znaleźć się źródło pyłku, czyli żmijowiec. Miejsca, w których dostępne są mniejsze kamienie, rzadko są zagnieżdżane, nawet jeśli w sąsiedztwie znajdują się odpowiednie rośliny [10].

Z czym możemy pomylić murarkę nakamionkę (Hoplitis anthocopoides)

Murarka nakamionka (Hoplitis anthocopoides) jest z wyglądu bardzo podobna do pospolitej murarki żmijowcowej (Hoplitis adunca) oraz rzadkiej murarki zachodniej (Hoplitis ravouxi) i łatwo można je ze sobą pomylić. Poniżej różnice w sposobie zachowania, które pomagają rozróżnić wyżej wymienione gatunki:

• murarka nakamionka (Hoplitis anthocopoides) – odwiedza kwiaty żmijowca zwyczajnego (Echium vulgare); buduje gniazda na kamieniach, lub innych skalnych ścianach (również budynków).
• murarka żmijowcowa (Hoplitis adunca) – odwiedza kwiaty żmijowca zwyczajnego (Echium vulgare) i innych roślin ogórecznikowatych. Jednak różnica z nakamionką tkwi w sposobie gniazdowania – wybiera ona w tym celu szczeliny, a także rurki w domku dla owadów.
• murarka zachodnia (Hoplitis ravouxi) – odwiedza kwiaty roślin bobowatych (Fabaceae), natomiast gniazda buduje na kamieniach, jak murarka nakamionka.

Identyfikacja murarki nakamionki (Hoplitis anthocopoides) w odniesieniu do podobnych gatunków: adunca, ravouxi [autor: Darek Ogrodnik]

Hoplitis adunca (samica) jest przeciętnie większa niż anthocopoides. Odwłok ma nieco smuklejszy (bardziej wydłużony w położeniu „spoczynkowym”), a ostrogi tylnych goleni ma czarne (jasnoczerwone u anthocopoides). U anthocopoides odległość od końca tylnego przyoczka do krawędzi potylicznej jest nie większa niż średnica dwóch przyoczek, u adunca ta odległość jest większa niż średnica dwóch przyoczek.

Hoplitis adunca ma po wewnętrznej stronie tylnych basitarsusów (nadstopia) gęste pomarańczowe owłosienie i nie ma półprzylegających jasnych włosków na 5 tergicie tak jak anthocopoides.

Można też porównać kolor oczu – u adunca ciemniejsze, u anthocopoides nieco bardziej zielone, ale to nie jest na tyle wyraźna cecha, żeby można było tylko na jej podstawie oznaczyć. Tak samo jak owłosienie i punktowanie tergitów – subtelne różnice, które na zdjęciach często nie są zbyt widoczne.
Samiec adunca przede wszystkim ma dłuższe lateralne wyrostki na 6 tergicie.

Samica adunca ma trochę szersze ciemię, czyli odległość od tylnych przyoczek do potylicy, niż anthocopoides. Z cech niewidocznych na zdjęciach, u samicy adunca ostatni sternit jest na końcu wyciągnięty w szpic.

Hoplitis ravouxi to gatunek bliźniaczy do anthocopoides. Samica różni się przede wszystkim podłużną niepunktowaną linią pośrodku nadustka, poza tym ma rzadsze punktowanie na śródpleczu. No i oczywiście najbardziej lubi komonicę, a anthocopoides tylko żmijowiec.

Inne owady, które spotkałam przy gnieździe

Dziurki wszelakie i to o dużym otworze skutecznie przyciągały różne owady. Przy gniazdach, mimo wyrywkowych obserwacji, spotkałam sporo gatunków, które wpadły z wizytą.

Ciekawostka

Wydawałoby się, że pszczoły tej ze względu na sposób gniazdowania nie da się przetransportować. Jednak ludziom udało się przypadkiem wprowadzić murarkę nakamionkę wraz ze żmijowcem na tereny Ameryki Północnej, gdzie dość dobrze utrzymują się razem w stanie Nowy York 🙂

A skąd ten przekorny wstęp?

Zewsząd słychać, że trzeba ratować zapylaczy, bo świat zginie. Gdyby wyginęła murarka nakamionka dramatu by nie było, a świat toczyłby się dalej. Ale czy świat nie jest ciekawszy, gdy można pochylić się nad martwym kamieniem i dostrzec na nim ciekawe życie? Dlatego, jeżeli kiedyś znajdziecie kamyczki wymieszane z gliną przyczepione do głazu, to uśmiechnijcie się szeroko, bo to znaczy, że ta magiczna pszczoła gdzieś tam jest 🙂

Oznaczenie żądłówek i dział dotyczący oznaczania Hoplitis anthocopoides:
Darek Ogrodnik

Źródła i dodatkowa lektura

1. George C. Eickwort: Hoplitis Anthocopoides, A European Mason Bee Established in New York State (Hymenoptera: Megachilidae), January 1970, Psyche A Journal of Entomology 77(2)
2. Claudio Sedivy, Silvia Dorn, Andreas Müller: Evolution of nesting behaviour and kleptoparasitism in a selected group of osmiine bees (Hymenoptera: Megachilidae), Biological Journal of the Linnean Society, Volume 108, Issue 2, February 2013, Pages 349–360.
3. Holmström, G., 2014. Hoplitis anthocopoides, en färgstark nykomling i den svenska bifaunan. 3, 125, pp.105–108. [Piękne zdjęcia murarki nakamionki (Hoplitis anthocopoides)]
4. Neumeyer, R. et al., 2004. Apidae 4 – Anthidium, Chelostoma, Coelixys, Dioxys, Heriades, Lithurgus, Megachile, Osmia, Stelis, CSCF & SEG, Neuchâtel
5. George C.Eickwort: Male territorial behaviour in the mason bee Hoplitis anthocopoides (Hymenoptera: Megachilidae), Animal Behaviour, Volume 25, Part 3, August 1977, Pages 542-554.
6. Ruszkowski A., Biliński M.: Rośliny pokarmowe oraz znaczenie gospodarcze murarek. Pszczelnicze Zeszyty Naukowe 1986. 30: 63-87.
7. Ruszkowski A. Gosek J., Bili.ski M., Pawlikowski T., Kosior A., Fijał J., Kaczmarska K. 1998. Okresy pojawu pszczół samotnic z rodziny miesiarkowatych (Hymenoptera, Apoidea, Megachilidae) oraz przebieg inkubacji niektórych gatunków. Pszczelnicze Zeszyty Naukowe 42: 299-312.
8. Eickwort GC. 1975a. Gregarious nesting of the mason bee Hoplitis anthocopoides and the evolution of parasitism and sociality among megachilid bees. Evolution 29: 142–150.
9. Eickwort, G.C. (1975). Nest‐building behavior of the mason bee Hoplitis anthocopoides (Hymenoptera: Megachilidae). Zeitschrift fur Tierpsychologie, 37(3): 237-254.
10. Blank, S. M. & U. Rothe 1998: Die Mauerbiene Osmia anthocopoides, eine Zielart der offenen Agrarlandschaft des Biosphärenreservates Schorfheide-Chorin. – Artenschutzreport 8: 24–26.