Murarka ostrożeniówka (Osmia leaiana)

Osmia leaiana (murarka ostrożeniówka) to pszczoła, której wypatruję z wielkimi emocjami. Pierwszym z powodów jest jej niewątpliwa uroda. Drugim zaś pewna tajemnica związana z cyklem rozrodczym tej murarki.

O gatunku

Nazwa
Osmia leaiana (murarka ostrożeniówka) miała w swojej historii kilkanaście łacińskich imion. Polska nazwa, podobnie jak nazwa niemiecka – Distel-Mauerbiene – nawiązuje do „ostów”, które ta murarka kocha. Dlatego poszukując tej pszczoły, warto obserwować zarówno osty, jak i ostrożnie (popularnie także nazywane ostami). Angielska nazwa pszczoły nawiązuje do koloru – Orange-vented Mason Bee.
Pomarańczowość dobrze widać na poniższych zdjęciach, gdyż prezentują pszczoły świeżo wygryzione z kokonów. W trakcie życia wygląd murarek się zmienia: kolory blakną, owłosienie się wyciera. Starsze osobniki mogą wyglądać zupełnie inaczej, niż na starcie swojego dorosłego życia.
Rozpoznanie tego gatunku jest trudne, lecz ja miałam nieco ułatwione zadanie – samce i samice pochodziły z konkretnych rurek, a identyfikacji dokonał niezawodny Darek Ogrodnik.

Wygląd murarki ostrożeniówki (Osmia leaiana)

Samica

Średniej wielkości, pięknie ubarwiona pszczoła. Długość ciała 9-10 mm. Ciało samicy jest czarne z nutą słabego metalicznie niebieskawego połysku i pomarańczowo-czerwoną szczoteczką brzuszną. U świeżych osobników włosy na głowie i górnej powierzchni tułowia mają brązowo-żółty odcień. W późniejszym czasie krótkie, dość skąpe owłosienie ciała jest białawe.

Samiec

Pierwsze wrażenie: pomarańczowy, z nieco jaśniejszym irokezem. Długość 8-10 mm. Ciało metalicznie, zielonkawo połyskujące. Włoski pomarańczowo-brązowe. Frędzle na tergitach 3-5 wychodzą poza ich krawędź. Tergit 6 wcięty na brzegu końcowym, tergit 7 z dwoma ostrymi końcówkami. Nogi krótko owłosione, tylne odnóża z jednym kolcem¹ .

A tutaj znajdziemy piękny zbiór zdjęć murarki ostrożeniówki autorstwa Stevena Falka.

Kwiaty odwiedzane przez murarkę ostrożeniówkę

Murarka ostrożeniówka (Osmia leaiana) spija nektar z wielu różnych kwiatów. Ja w maju widziałam często samce i samice na dąbrówce rozłogowej (Ajuga reptans). Jeżeli zaś chodzi o pyłek zbierany dla potomstwa, jest oligolektyczna – wybiera astrowate (Asteraceae): oset kędzierzawy (Carduus crispus), oset zwisły (Carduus nutans), chaber łąkowy (Centaurea jacea), cykoria podróżnik (Cichorium intybus), ostrożeń polny (Cirsium arvense), ostrożeń lancetowaty (Cirsium vulgare), przegorzan kulisty (Echinops spaerocephalus), jastrzębce (Hieracium spec.), prosienicznik szorstki (Hypochoeris radicata), popłoch pospolity (Onopordum acanthium), goryczel jastrzębcowaty (Picris hieracioides)³ .

W Anglii w poddanych badaniom komórkach lęgowych Osmia leaiana znaleziono 99% pyłku z roślin astrowatych, takich jak: łoczyga, mniszek, mlecz, stokrotka, ostrożeń, złocień. Pozostałe to: oliwkowate 0,5% (głównie lilak pospolity), babkowate (lnica) 0,2%, kapustowate 0,1%, selerowate, 0,1%, jaskrowate <0,1%, ⁴ .

Siedlisko i gniazdowanie

Murarkę ostrożeniówkę możemy spotkać na skraju lasów, w sadach, parkach, a także na ugorach, nieużytkach, terenach ruderalnych. Jest jednym z gatunków, które zasiedlają domki dla pszczół. Zakłada gniazda liniowe, więc szuka długich wąskich otworów o średnicy 3–5 mm. Zajmuje rurki trzcinowe, rdestowiec, nawiercone łodygi jeżyn. Gniazduje również w otworach w martwym drewnie, w ziemi, a nawet w kamiennych szczelinach. Ciekawostką jest, iż w badaniach wykazano, że ponad inne przedkłada drewno topolowe (Populus sp.)⁵ .

Przykłady gniazd

Murarka ostrożeniówka (Osmia leaiana) wykonuje przegrody między komorami oraz zamknięcia gniazda z przeżutego materiału roślinnego. Zdarzyło się, że użyła do zamknięcia gniazda włókien z malowanego drewna i wtedy zewnętrzna strona zatyczki była czerwona⁶. Moje ostrożeniówki zamknęły rurki materiałem roślinnym w dwóch różnych kolorach:

1. W dwóch trzcinach o średnicy 5 mm i 3,5 mm zatyczki były pomarańczowe, a przegrody zielone.

2. Pozostałe gniazda zostały założone w trzech rurkach rdestowca o średnicach 5mm, 5mm i 3 mm – zamknięcia były brązowe, a przegrody brudnozielone.

Pasożyty

W literaturze podawane są szmeronie (Stelis phaneroptera, Stelis punctulatissima) oraz złotolitka Chrysura radians^7,8. U Krzysztofa Lebiody były to Melittobia spp. i Sapyga spp. A u mnie Monodontomerus spp. i coś jeszcze, co pozostawia w kokonach sieczkę.

Okres lotu, czyli pytania o woltynizm u Osmia leaiana

Wiele źródeł jako okres lotów podaje maj – sierpień. Jednak znalazłam również informację, że występuje w dwóch okresach: maj – lipiec LUB sierpień – wrzesień i jest univoltine⁹. Albo taka charakterystyka: gatunek prawdopodobnie częściowo z dwoma pokoleniami, którego osobniki dorosłe pojawiają się od maja i latają do sierpnia¹⁰ . Po tym, co wyczytałam i zobaczyłam na własne oczy, pokoleniowość u tej pszczoły to dla mnie wielka zagadka. Pomożecie mi ją rozwiązać? Zapraszam, będzie małe śledztwo.

Przypadek 1 – Anglia

Lokalizacja: Tring, Hertfordshire, południowo-wschodnia Anglia, 133 m n.p.m., szer. geogr. 51 N
Autor obserwacji identyfikacja: Anthony Raw
Celem badania¹¹, które prowadził A. Raw było ustalenie, z jakich roślin pobierają pyłek trzy gatunki pszczół: Osmia bicornis, Osmia caerulescens i Osmia leaiana. Próbki niezjedzonego pyłku pobierano z komórek w gniazdach, gdy larwy ukończyły lub prawie ukończyły żerowanie. Dzięki temu pszczoły mogły rozwijać się dalej. Pobrano próbki z 24 komórek Osmia leaiana. Badacz stwierdził, że 12 spośród poddanych badaniom osobników spędziło pierwszą zimę jako przedpoczwarki w kokonach, a drugą jako osobniki dorosłe i wyłoniło się kolejnej wiosny. Ten wzorzec wyłaniania się to parsivoltine.

Przypadek 2 – Karkonosze

Lokalizacja Podgórzyn, 400 m n.p.m., Pogórze Karkonoskie, szer. geogr. 51 N
Autor obserwacji: Krzysztof Lebioda; identyfikacja – Brachytron (entomo.pl)¹²

Chronologia pojawu w Podgórzynie:
2015 – lipiec: 3 trzciny o śr. 4- 6,5 mm zamknięte na brązowo.
2016 – połowa lipca: z części kokonów położonych w przedniej części rurki wygryzły się imago (grupa A). Niestety, po wygryzionych pszczołach słuch zaginął, nie pojawiły się też nowe gniazda.
Około połowa kokonów pozostała nienaruszona (grupa B). Otwarcie jednego z nich we wrześniu ujawniło żywą bzyczącą pszczołę. Rurki z niewygryzionymi kokonami pozostawiono do przechowania.
2017– maj: wygryza się reszta pszczół z 2015 roku (grupa B).

Ten wzorzec wyłaniania się murarki ostrożeniówki to również parsivoltine.

Zawsze tak jest, że część wygryza się po 2 latach. Gatunek jest niestety kapryśny i „efemeryczny” – nie trzyma się miejsca wygryzienia i rozprasza po okolicy. Nie byłem w stanie uchwycić żadnej reguły, którą kierują się samice w wyborze miejsca do założenia gniazda, ani materiału, który najbardziej im odpowiada. Raz gniazda były zakładane w wysokich i mocno nasłonecznionych miejscach, drugi – nisko od wschodniej strony, trzeci – w całkowicie zacienionym miejscu z północną wystawą. To samo z materiałem: raz stara trzyletnia trzcina, drugi – świeża jednoroczna, trzeci – nawiercone łodygi jeżyn itp. itd. Identycznie z ilością zakładanych gniazd, raz więcej, raz mniej, a czasami w ogóle. – pisze Krzysztof Lebioda, autor obserwacji.

Przypadek 3 – Małopolska

Lokalizacja: Kalwaria Zebrzydowska, 290 m n.p.m., Pogórze Wielickie, szer. geogr. 50 N
Autor obserwacji: Magdalena Williams: identyfikacja Epizod B – Darek Ogrodnik

Epizod A

Po raz pierwszy prawdopodobnie zetknęłam się z Osmia leaiana w 2018 roku, kiedy to w lipcu znalazłam w domku 3 rurki zamknięte pomarańczowymi zatyczkami. Starannie przechowałam je i wyłożyłam w domku następnej wiosny. Nic się nie wygryzało. Dłuuugo. Byłam już po lekturze historii opisanej jako przypadek 2.
Nie wytrzymałam – 23 sierpnia 2019 rozcięłam jedną rurkę i jeden kokonik – w środku był żywy złocisty samczyk. Wysechł i odleciał.

Rurkę starannie związałam i z pozostałymi zostawiłam w domku. I to był wieki błąd – kilka dni później wszystkie zostały doszczętnie zniszczone przez dzięcioły.
Doskonale zdaję sobie sprawę z tego, że powyższa historia to nie dowód, a zaledwie poszlaka. Coś jednak musiało być na rzeczy, bo pszczoła, którą wycięłam z kokonu po ponad roku, nadal nie miała zamiaru wychodzić z gniazda.

Epizod B

Kolejny raz pomarańczowe zatyczki zobaczyłam dwa lata później, w lipcu 2020 roku. I natychmiast zapaliły mi się w głowie lampki – przecież ja już to widziałam!
Starannie pozbierałam rurki i z niecierpliwością czekałam, co będzie dalej. Na wiosnę 2021 roku wyłożyłam w domkach mój skarb i leżał tak do lipca. I co? I nic. Zatyczki rurek nieco pociemniały, ale ciągle były nienaruszone. Trudno. Trzeba czekać. Widzieliśmy już to, jest nadzieja.

Jesienią 2021 roku zrobiłam tak: z jednej pomarańczowej i jednej brązowej rurki (rurki opisane wyżej w rozdziale siedlisko i gniazdowanie) wyjęłam po dwa kokony – z początku i końca, żeby z każdej rurki mieć samca i samicę. Włożyłam je parami do pojemniczków i razem z pozostałymi pszczołami zimowały sobie jak zwykle na balkonie.
A na wiosnę, w połowie maja 2022 roku, po około 22 miesiącach od jaja w pojemniczkach znalazłam jedną żywą samiczkę, drugą martwą samiczkę w kokonie i 2 żywe samce.

Z gniazd wyłożonych na działce także wyszły pszczoły. Widać to było po otworkach wygryzionych w zatyczkach. Dwa tygodnie później rozcięłam rurki. Oprócz pustych kokonów znalazłam 3 kokony z martwymi Monodonomerus spp., oraz kilka wypełnionych sieczką (jak już wspomniałam, nie wiem, kto ją uczynił).

Ten schemat wyłaniania się to semivoltine. O dwuletnim cyklu wyłaniania się wspomina również Paul Westrich.
Czy mogę jednak mieć pewność co do tego, że moje pszczoły spędziły w gnieździe 2 lata? W drugim roku wygryzło się wszystko, co mogło się wygryźć. Jednak część kokonów była spasożytowana, więc nie mam stuprocentowej pewności, że wśród niepowodzeń nie było pszczół jednorocznych. Tak więc pytanie o woltynizm u murarki ostrożeniówki (Osmia leaiana) uważam za otwarte.
Bardzo żałuję, ale nie mam żadnych nowych gniazd w domkach. Mam nadzieję, że gdzieś tam jednak są i w końcu znowu znowu je zobaczę.

Źródła i przypisy

1. https://www.wildbienen.de/eb-oleai.htm
2. Pauly Alain. 2015. Clés illustrées pour l’identification des abeilles de Belgique (Hymenoptera: Apoidea) II. Megachili-dae. s. 43, http://www.atlashymenoptera.net/biblio/Pauly_2015_cl%C3%A9_Megachilidae_Belgique.pdf
3. Westrich Paul. 2018. Die Wildbienen Deutschlands. Stuttgart, s 368 – 396.
4. Raw Anthony. 1974. Pollen Preferences of Three Osmia Species (Hymenoptera). https://www.researchgate.net/publication/236686062_Pollen_Preferences_of_Three_Osmia_Species_Hymenoptera, s. 56
5. https://www.diva-portal.org/smash/record.jsf?pid=diva2%3A1608638&dswid=271
6. https://artfakta.se/artbestamning/taxon/Osmia%20leaiana-103189
7. https://artfakta.se/artbestamning/taxon/Osmia%20leaiana-103189
8. https://www.wildbienen.de/eb-oleai.htm
9. https://www.zobodat.at/pdf/Galathea_20_0209-0211.pdf
10. https://www.wildbienen.de/eb-oleai.htm
11. Celary W. 2022. Pszczoły (Hymenoptera: Apoidea: Anthophila) Małopolski. Kraków, s. 161
12. Raw Anthony. 1974. Op. cit. , s. 55
13. Opisany na forum entomologicznym w poniższym wątku oraz w mojej korespondencji mejlowej z Autorem obserwacji https://www.entomo.pl/forum/viewtopic.php?f=807&t=35649&hilit=parsiwoltinizm